Babad Jaka Tingkir, Babad Pajang : Alihbahasa Moelyono Sastronaryatmo

XIX. Lagu Durma, 42 bait.

  1. Angandika wau Jeng Sunan Darajad, yen mengkono ta kaki,
    iya wus mupakat, enggoningsun miyarsa, lan wus menangi pribadi, pan datan siwah, saaturira kaki.
  1. Yen tingkahe iya Ki Seh Sitijenar, anglingkabaken bans,
    makewuhi lampah, tan kena ingalingan, kena tatrapan sayekti, ing kukumulah,
    yen nora kena man.
  1. Jeng Susunan Darajad atari marang, pra pituwaning wali,
    myang para kukama, pukaha pra pandhita,
    myang sagunging para mupti, sampun muktamad,
    yen Pangran Sitiabrit.
  1. Keneng kukum, katrapan ing pangadilan, yen nora kena man,
    wus manjing kinisas, ajwa wet kadedawan,"
    angrerusuhi nagari, angrusak sarak, saksana den timbali.
  1. Jeng Pangeran Sitijenar neng kuwunya, kerit ing duta prapti,
    salebeting pura, sampun lenggah satata,
    anunggil kang para Wali, nulya Susunan,
    ing Kudus kang dhawuhi.
  1. Heh andika atarnpinya kang timbalan, risang mahapinundhi,
    yen andika datan, memareni pratingkah, ingkang anganyar-anyari, angrusak sarak,
    kongas tanpa ling-aling.
  1. Sayektine andika kena tatrapan, kang trus ing dalil kadis,
    ijmak lawan kiyas, datan kenging sumigah, kukumulah andhatengi, maring andika,
    dene yan kena mari.
  1. Sayektine andika angsal apura, kalawan den wuwuhi,
    sagung kapenedan, ya ta gumujeng suka,
    Seh Sunan Jatimurti, ngentrok wentisnya, mulat cahyanireki.
  1. Muwus alon patitis ladak tembungnya,
    babo dene amencit, begja yen mengkana, bakal antuk ganjaran,
    ing dunya kang luwih adi, kang pinurwendah,
    ing alam sairkabir.
  1. Dene mungguh timbalane Jeng Susunan, Darajad kang pinundhi,
    denya sru angeman, maring badan manira, palimarma ing ngaurip, sampun katedha,
    sih tresna sang pinundhi.
  1. Nanging mangke manira pan datan arsa, madayeng wuwus mami,
    kang sampun kawedal, kadi saben mangkana, ananing kawula iki, pan darmi molah, kapurba dening Gusti.
  1. Saosike kawula tan darbe karsa, paningal pamiyarsi,
    solah muni-muna, tingkah tanpa iriban, wasana kang tanpa siring, sinten kawasa,
    pan kahananing Gusti.
  1. Amimbuhi mring kahananing kawula, jumbuh tarik-tinarik,
    tetep-tinetepan, brahi-binaraenan, anane silih-sinilih, polah-pinolah,
    ing kana apulangsih.
  1. Apulangsih sajroning kahananira, kalimputaning Gusti,
    ilang kawulanya,
    suh lulud sirna gepang, kagenten ananing Gusti, kauripanya,
    apan uriping Gusti.
  1. Lair-batin pan wua kahananing suksma, ingkang sinembah Gusti,
    Gusti kang anembah, dhewe sembah-sinembah, puji-pinuji pribadi, awewangsulan,
    marmane ing ngaurip.
  1. Den waspada kasampurnaning uripnya, urip waluya jati,
    jatining agesang,
    datan keneng palastra, saobahing wuluneki, ingkang salembar,
    pan dadya sembah puji.
  1. Puniku pan sembah puji sanityasa, yen wus makaten ugi,
    ananing manungsa,
    bungah datanpa nyandhang, tan susah dene tan bukti, lamun cinendha,
    sukanira angenting.
  1. Yen anuju kadhatengan pancabaya, myang panyoba bilai,
    gumuyu kewala,
    jer tanpa wancak driya,
    Ian nora darbe wawedi, amung santosa,
    ing lair trusing batin.
  1. Boten bungah nalika katekan rahmat, nikmat ingkang menuhi,
    myang pangalembana, tan ayun ambebungah, bilai lara lan mukti, pan padha uga,
    tan kena nampi milih.
  1. Kabeh-kabeh puniku sami ganjaran, nugraha kang nampani,
    amung panarima, ingkang langgeng nityasa, datanpa ingan ing urip, uripnya datan,
    kena cinakreng budi.
  1. Ujer sampun anyepeng pupusing rasa, rasa ingkang sajati,
    sajatining rasa, apan dudu rerasan,
    dede rasa nem prakawis, lan dede rasa,
    ingkang karaseng lathi,
  1. Dede rasa ingkang kerasa ing driya, dede rasa kinardi,
    lawan dede rasa, ingkang karaseng badan, dede rasa den rasani,
    lan dede rasa,
    mukti myang suker sakit.
  1. Sajatining rasa kang amengku rasa, rasajati mumpuni,
    ing rahsa surasa, rasa pusering rasa,
    ratuning rahsa sakalir, rasa minulya,
    waluya jatimurti.
  1. Jeng Susunan ing Kudus runtik sebdanya, heh yen makaten ugi,
    para kekandhangan, wong angaku Pangeran, mendhak alingan kaeksi, kajabariyah,
    medheng-medheng ngengkoki.
  1. Pekenira kajarah tur siya-siya, kena ngarahan eblis,
    tan wun pekenira, nempuh bilai dunya, kena sikuning nagari, nerak larangan, ngrerusuhi nagari,
  1. Memudani sawake jeng rasullulah, yekti den ukum pati,
    ing benjing Jumungah, datan kenging suminggah, sabakdaning salat sami, para kakisas,
    ing Pedhang ingkang mandi.
  1. Pangeran Seh Sitijenar sangkin sura, tan ngangge walangati,
    sudira tan taha,
    ing netya wuwuh bingar, sumaringah cahya lungid, manis wiraga,
    mesem sumaur titih.
  1.   Lah ta babo kabeh-kabeh kancaning wang, sagunging para Wali,
    

myang para pandhita, munduran kaya bocah, dadak amindho-gaweni, teka anguntap,
angas denira mamrih.

  1.   Kalorehan teka kakehan pengalap, nganggo amemedeni,
    

maring bocah jabang, manawa keneng sawan, saputen gumeter nangis, apundirangan,
gularapan ngririntih.

  1. Eman-eman babo manira wediya, ing mangke nadyan benjing, mangsa ta uncata,
    lamun wong Sitijenar, eman-eman awak mami, asilih aran,
    Sunyata Jatimurti.
  1. Yen manira kajarah tur siya-siya, kena ngarahan iblis,
    ngur baya matiya,
    nguni duk maksih jabang, tanggung-tanggung kudu urip, manut ing setan,
    ginawa maring sisip.
  1. Dene mangke manira keneng tatrapan, pan sampun ngong andhemi,
    mangsa gumingsira, kinisas ing abahan,
    yen oncata wuwus mami,
    mangsa nyataa, nyata trus lair-batin.
  1. Jer wus nyata esok nyata sore nyata, nyata raina-wengi,
    datan nganggo mangsa, nyata inggih sanyata,
    nguni mangke miwah enjing, dhasar sanyata,
    sakarsane mastani.
  1. Yata wau Kangjeng Susunan Darajad, ngungun denya miyarsi,
    dening antepira, Pangeran Sitijenar,
    tuwin sagung kang miyarsi, sapasamowan,
    jetung ngungun tan sipi.
  1. Jeng Susunan Darajad nulya parentah, binubaraken sami,
    anganti Jumungah, nulya sami bubaran, maring pakuwonireki, kuneng laminya, samana prapteng janji.
  1. Ing Jumungah sami pepekan sadaya, sagunging para Wali,
    myang srinaranata, tuwin para pandhita, para ulama geng-alit, para satriya, punggawa pra dipati.
  1. Aneng masjid sawusnya manjing wektunya, salad Jumungah sami,
    yata wusing bakda, denya salad Jumungah, anulya mijil ing jawi, Sunan Darajad,
    lawan srinarapati.
  1. Lenggah munggeng tetarup anyar kinarya, sawetan kori masjid,
    kori kang ing jaba, sawetan palataran, akepung kang para Wali, para pandhita,
    miwah sagunging mukmin.
  1. Atepung lan pra dipati pra satriya, andher punggawa mantri,
    jejel titip atap, ngalun-alun kebekan,
    Seh Sunyata Jatimurti, sampun anglela,
    lenggah kapareng ngarsi.
  1. Sunan Kudus andhawuhaken timbalanya, risang mahapinundhi,
    mring Seh Sitijenar, yen badhe keleksanan, kukumulah kisasneki, sumaur ganggas, Pangeran Sitiabrit.
  1. Sarwi mesem sumaringah cahyanira, lah enggih ta suwawi,
    nunten lekasana,
    sampun kadangon tingkah, yata Sunan Kudus aglis, angunus pedhang,
    landhep kaliwat luwih.
  1. Dyan pinedhang wau Susunan Lemahbang, pedhot jangganireki,
    murdanira tiba,
    ing babut kang ginelar, linapisan genis putih, aguladrahan,
    ludiranya dres mili.

Terjemahan

Dengan penuh perhatian Jeng Sunan Derajad mendengarkan laporan Jeng Sunan Kudus perihal Seh Siti Jenar, sebagai jawabannya Sunan Derajad berkenan mengeluarkan pendapatnya, “Kaki Sunan Kudus, apa yang kaulaporkan perihal Pangeran Sitijenar tadi memang betul. Aku sendiri menyaksikannya, kalau demikian halnya tindakan pangeran Sitijenar tak ubahnya musuh yang menghalangi akan ajunya barisan dari prajurit. Hal itu tak dapat dimaafkan, kepadanya harus dijatuhkan hukuman.”

Kebulatan suara diambil di antara para wali-pangarsa, kukuma, pukaha, pandita dan mupti bahwasanya Pangeran Sitijenar terang dan jelas akan kesalahannya. Kepadanya harus dijatuhi kukumu- lah, dihukum sampai mati (manjing kinisas).Tindakan pencegahan dengan jalan menghukumnya mati adalah tepat, dikarenakan kalau terlambat akan sangat membahayakan ketentraman negara apalagi rusaknya sarak Rasul. Segera diperentahkan menjemput Pangeran Sitijenar, utusan kembali beserta Seh Sitijenar.

Segera Sunan Derajad memerintahkan kepada Sunan Kudus untuk menanyai Seh Sitijenar, “Yang terhormat (maha pinundhi) Seh Sitijenar, akan halnya perbuatan anda yang selalu berlawanan dengan sarak agama Rasul, maupun dalil, kadis, ijemak dan kiyas itu sungguh sangat disayangkan. Namun kalau anda berhenti bertingkah dan berbuat semaunya sendiri, maaf bagi anda. Namun kalau nyata-nyata anda masih bersikeras dalam maksud anda untuk melanggar ketentuan-ketentuan agama, kukumulah yang akan anda terima.”

Seh Jatimurti atau Pangeran Sitijenar menjawab disertai senyum kegirangan, "Sungguh suatu kebahagiaan yang terlimpah padaku, suatu anugerah yang tiada bandingannya. Sesuatu yang di dunia ini jauh lebih berharga, lebih indah di alam sair-kabir. Akan kehendak dan maksud Jeng Sunan Derajad berkenan memaafkan- nya atas ulah dan tingkahku yang dianggap melanggar dan berten- tangan dengan kaidah-kaidah hukum agama saya mengucapkan terimakasih. Bahwa sesungguhnya beliau Jeng Susunan Derajad adalah Wali-agung junjungan saya, lagipula terucap rasa terimakasihku beliau sudah berkenan “mengeman” (menyelamatkan) ke- hidupanku ini dari hukuman yang akan dijatuhkan pada diriku.

Namun apapun alasannya tuduhan-tuduhan yang dilimpahkan kepadaku, tetaplah aku mempertahankan akan pendirianku. Sebab bagiku amat hina mengingkari kata-kata yang telah ter- ucapkan dari mulutku. Bahwa sesungguhnya diriku ini tak lebih dari seorang “kawula” (umat Tuhan), bertingkah sekedar hanya atas “kehendak Gusti” (Tuhan Yang Mahaesa). Apa yang dipikirkan manusia, apa yang didengarnya, apa yang dilihatnya, bertingkah, berulah, berkata-kata, bertindak benar dan luput kesemuanya itu juga atas kehendak Tuhan Yang Mahaesa.
Tak ubahnya apa yang terjadi pada diriku, bahwasanya luluhlah sudah diriku bersatu dengan sang pencipta. Tak ada lagi aku, yang ada hanyalah beliau si pencipta kehidupan ini. Kawula sudah tidak ada, yang adapun hanya Gustinya. Sebab kehidupanku bukan milikku, Gustilah yang menjadi pemiliknya.

Diriku adalah Gustiku, beliau yang disembah-sembah dan beliau pula yang dipuji-puji. Akan halnya kenyataan-kenyataan itu, wajiblah kita waspada dan berhati-hati dalam mendalami dan menghayati arti kesempurnaan hidupnya. Hidup yang dikatakan “waluya-jati,” tak berbeda dengan “jatining agesang” (Yang dinamakan kehidupan yang sesungguhnya, adalah mereka yang hidup menerima, menghayati akan kemulyaan yang sejati dalam hidupnya).

Dia tak akan kena pati, dia tak akan mati. Pada dirinya, selembar bulunya pun tak ubahnya dijadikan sarana pangkal-tolak menyembah dan memuji. Itulah yang dinamakan sembah-puji, jika demikian keadaan manusia itu baginya tidak berbusana pun tak akan susah, kalaupun tak makan hatinya tetap senang, kalau dihina dirinya bukan kepalang sukacita hatinya. Kalau ancaman dan bahaya mendatangi diri, mati akan merenggut nyawanya dia akan tetap tersenyum menghadapinya. Pada dirinya tak ada sama sekali rasa was-was apalagi takut, hanya kesentosaan jiwa lahir maupun batinnya yang ada pada diri manusia seperti itu. Namun kalaupun mendapatkan rahmat dari Tuhan Yang Mahakuasa, dia pun tak akan merasa bersukacita yang berlebih-lebihan. Apapula kalaupun dirinya disanjung-sanjung, sama sekali dia tidak akan merasakannya sanjungan itu. Bahwa sesungguhnya manusia itu tak wenang akan menolak, akan datangnya bahagia, celaka, sakit maupun mulya. Jika manusia tersandang salah satu dari yang saya sebutkan tadi, wenangnya hanya “menerima.” Sebab kesemuanya itu merupakan “ganjaran” (pemberian) dari Gusti (Tuhan Yang Mahakuasa). Hanya Gusti yang langgeng hidupnya, hidup yang sesungguhnya tak dapat pula disamakan dengan “berbudi.” Manakala manusia itu sudah menghayati akan “pupusing-rasa” (sari-sarinya, rasa- nya dari rasa), dialah yang boleh dikatakan sudah memegang rasa yang sejati. Sebab akan halnya “rasa yang sejati” jangan keliru, bukan pula diartikan rasa enam jenis rasa dan juga bukan rasa yang dirasakan dengan lidah. Tidak pula diartikan rasa yang terasakan oleh hati, rasa dari pikiran yang bekerja, rasa dari badan yang merasakannya, bukan rasa hati dari hasil orang memperbincang- kan dirinya, bukan pula rasa yang diderita manakala sakit, dan rasa bahagia ataupun senang manakala menerima kemulyaan.

Pada hakekatnya orang yang telah memegang adanya “rasa- sejati” itulah, dapat dikatakan sudah memegang “inti dari rasa” (pusering rasa). Rasa yang sedemikian itu dapat dikatakan Raja dari segala rasa, sebab “rasa-sejati” akan membawahi segala macam rasa di badan manusia ini, dia akan dapat mengendalikan segala aneka rasa. Orang yang sedemikian itu, yang sudah memiliki “rasa-sejati,” sudah dapat dikatakan selalu mulya rasanya, dia dalam keadaan “waluya jatimurti” (hidup sempurna dan menerima kemulyaan yang sesungguhnya).

Jeng Susunan Kudus bukan main amarahnya, berkatalah "Sauda- raku Pangeran Sitijenar, kalau demikian ucapanmu itu kau katakan tak ubahnya dirimu sama dengan Tuhan, atau setidak- tidaknya kau mengaku dirimu Tuhan. Perbuatan anda tak ubahnya tingkah seorang setan, bualanmu mempesona hati namun jelas di belakangmu tampak “jabariyah,” hai Seh Sitijenar kau mengaku-aku dirimu sebagai Tuhan. Dirimu hina, tak ada gunanya kau hidup di dunia ini, iblis telah merasuki jiwamu. Akhirnya pun kau akan sengsara di dunia ini, kau akan mendapatkan hukuman dari negara. Sebab kau sudah berani melanggar kukumulah, berani menyimpang dari sarak Rasululah, kau sudah berbuat kerusuhan dan mengganggu akan hukum-hukum negara.

Kau Sitijenar seorang yang sudah kelewat berani berulah berbuat menelanjangi sarak Rasulullah, tak ada lain hukuman yang dijatuhkan padamu “mati”. "Jeng Sunan Kudus mengundangkan, Seh Sitijenar sudah jelas akan kesalahannya dan akan menerima hukuman “hukuman mati,” pelaksanaannya dipenggal lehernya dengan pedang besok pada hari Jumat selepas sembahyang Jumat. Pangeran Sitijenar atau Seh Sitijenar, Seh Lemahbang mendengarkan kata-kata Jeng Sinuhun Kudus yang merupakan putusan hukuman mati kepadanya dengan tersenyum. Kelihatan kedua matanya bersinar kemilau, raut wajahnya bercahaya menandakan dia seorang yang memiliki hati yang sentosa dalam tekad dan pendirian, hatinya kokoh sedikit pun tak ada rasa was-was maupun takut. Lemah-lembut dengan senyumnya yang khas Pangeran Sitijenar berucap, "Wahai teman-temanku para Wali-agung dan sahabat-sahabatku para pendita, kelakuan anda semua tak ubahnya bagaikan orang menakut-takuti, pada anak kecil saja.

Lihatlah, bukankah si orok akan terdiam dikarenakan ditakut- takuti atau diancam, kaukatakan “si orok akan kena sawan” (sawan berarti penyakit sawan). Itu, si orok diam tiada menangis lagi, karena kau ancam kau takut-takuti, akan kena sawan. Akhir- nya kaubelai orok itu, kausaputi air-matanya yang membasahi kedua pipinya.

Aku bukan orok, bukan pula anak kecil yang takut karena ancaman. Mengapa kalian berputar-putar berbelit-belit dalam ucapan, mengancam-ancam mengudal mendakwa akan kesalahan orang, aku bukan orok ataupun anak-kecil. Malu diriku akan ucapan kalian, tak akan mundur setapak pun aku dalam pendirianku. Ketahuilah wahai para wali-agung dan sahabat-sahabatku para pandita, dikenal aku ini “orang dari Sitijenar,” nama pun aku memakai nama “Sitijenar.” Sitijenar tempat itu bagiku adalah nyawaku, malu aku sebagai manusia memakai nama “Sitijenar” akan mundur dan takut pada kalian, aku adalah Pangeran Sunyata Jatimurti.

Buat apa Pangeran Sunyata Jatimurti hidup di dunia ini menanggung malu dan hina, bukankah kau sudah melemparkan tuduhan kepadaku bahwasanya aku ini dirasuk iblis? Kalau demikian akan halnya pada diriku, mengapa pula ketika aku ter- lahir masih dihidupi? Bukankah lebih baik, matilah saja manakala aku sebagai orok terlahir di dunia ini? Kau tuduhkan padaku aku berbuat makar terhadap negara, melanggar sarak agama Rasulullah.

Aku akan berterus terang pada kalian, sebab semuanya serba terang dan jelas keadaannya. Kata dan perbuatankau, pada pagi dan sore, siang dan malam hari sama, setiap saat yang kulakukan, kuucapkan pun sama, kesemuanya nyata. Memang demikian adanya, dulu sekarang maupun besoknya akan tetap sama dalam ucap dan perbuatanku. Namun, aku pun menyadari, terserah anda semuanya apa pun yang kau tuduhkan kepadaku, dan apapula yang kaugambarkan pada diriku ini."

Jeng Susunan Derajad keheran-heranan melihat mendengarkan jawaban Seh Sitijenar, dalam hati berkata “sangat sentosa dan kuat Seh Sitijenar dalam mempertahankan pendiriannya.” Seluruh yang hadir dalam persidangan itu, tak ada yang berucap sepatah kata pun. Semuanya terdiam, terpesona oleh jawaban-jawaban Seh Sitijenar. Akhirnya Jeng Susunan Derajad memerintahkan mem- bubarkan sidang, dan akan dilanjutkan lagi pada hari Jumat yang akan datang.

Hari Jumat telah tiba, waktu yang telah ditetapkan dan dijanjikan akan berkumpulnya para Wali-agung dan pendita-pendita untuk menjalankan hukuman mati bagi Seh Sitijenar atau Pangeran Lemahbang. Masjid Agung Demak pada waktu hari Jumat itu penuh dengan para jemaatnya, para Wali Agung berkumpul di situ, Srinaranata Sultan Demak, para pandita, ulama besar-kecil, para kesatria, punggawa dan para dipati. Selepas mereka menjalankan solat Jumat, para Wali Agung dan Sultan Demak diikuti oleh para jemaat lain-lainnya keluar menuju bangunan-bangunan di luar masjid yang khusus disediakan.

Tampak Jeng Sunan Derajad bersama-sama Sultan Demak duduk di teratak (tarub) yang terletak di sebelah timur pintu mesjid, para Wali Agung berada di sebelah timur dari halaman masjid bersama- sama dengan para pandita dan para mukmin. Di alun-alun berkumpul para dipati, kesatria, punggawa dan mantri.

Kelihatan Pangeran Sitijenar atau Seh Sunyata Jatimurti berada di depan, cukup terlihat oleh segenap yang hadir pada hari itu. Jeng Susunan Derajad segera memerintahkan kepada Jeng Sunan Kudus untuk segera melaksanakan hukuman mati bagi Pangeran Sunyata Jatimurti. Berkatalah Jeng Sunan Kudus, “Saudaraku Pangeran Sunyata Jatimurti, bersiaplah anda menerima kukumulah “kisas” (hukum mati).”

Pangeran Sunyata jatimurti segera menjawabnya, “Saudara Sunan Kudus, diriku telah siap menerima kukumulah “kisas,” saya persilakan anda melaksanakannya dengan segera.” Sunan Kudus segera menghunus pedangnya, kelihatan mata pedang berkilat-kilat. Sekali babat, putuslah leher Pangeran Sunyata Jatimurti, kepala pisah dengan badan berguling di atas permadani merah yang dilapisi kain putih. Darah bercecer membasahi permadani, deras mengalir bagaikan arus sungai.

XX. Lagu Mijil, 33 bait.

  1. Rudira bang merbabang kaeksi, yata kang samya non,
    ngucap-ucap mangkana wuwuse, dene iku nora indah luwih, ingsun nyana sakti,
    dibya teguh timbul.
  1. Teka empuk pinedhang babarji, nora nganggo mindho,
    dene iku ta mengkono bae, kumarecek angaku sayekti, sru kalengki-lengki, pangakene luhung.
  1. Lawan iku ludirane abrit, lumrah getihing wong, ingsun sidhep aneha rupane,
    yata wau Pangeran Kismabrit, gagembungnya mijil,
    cemeng getihipun.
  1. Menges-menges lir cemenging mangsi, yata kang samya non,
    ngucap-ucap teka lumrah bae, saben jalma duwe getih wilis, yata mijil kuning,
    rudiraning gembung.
  1. Yayah toyaning atal ingiling, yata kang samya non,
    ngucap-ucap maksih lumrah bae, saben jalma padha anduweni, ludira kang kuning,
    wauta sang gembung.
  1. Nulya mijil kang ludira putih, putihe mencorong,
    sarya arum angambar gandane,
    kang samya non ngucap-ucap malih, maksih lumrah ugi,
    saben manuseku.
  1. Padha duwe getih catur warni, jer titahing manon,
    sangking patang wama anasire, abang ireng kuning lawan putih, wus asale nguni,
    patang prakareku.
  1. Yata wau kang rah catur warni, bisa cecelathon,
    sami muji sukuring kadaden, pira-pira nikmating ngaurip, manpangating pati, nikmating tinemu.
  1. Jroning pati-pati kang patitis, liwat sangking elok, manuseki sajati-jatine,
    ingkang sampun ambontos ing elmi, apan ora mati,
    urip sajegipun.
  1. Sink lamun ingaranan mati, jer tan keneng layon,
    mung kewala ngalih panggonane,
    tur amboyong kedhatonireki, kamuktening pati,
    tan kena den etung.
  1. Yata wau kang samya ningali, sakedhap andongong, kagawokan wicaraning geteh, nulya sami ngucap-ucap malih, baya iku singkir,
    sulap tegesipun.
  1. Ngendi ana getih bisa angling, rerasan mengkono,
    baya parewangan ing elmune, apa iku pepethinganeki,
    kang pinundhi-pundhi, anyanak lelembut.
  1. Sasar-susur sangkin tibeng sisip, karya walangatos,
    ngreregoni sajroning patine,
    mundur kaya ngelmune wong ceplik, yata sang alalis,
    utamangganipun.
  1. Sru gumujeng sarwi angling aris, kabeh getih ingong,
    padha sira baliya den age, manawa ta sira mengko kari, dadi nora manjing,
    ing swarganireku.
  1. Punang getih nulya sami bali, kabeh lir sinerot,
    sirna datan ana lelabete, nulya utamangga angubengi, mring gegembungneki, mider kaping telu.
  1. Sarwi muwus kabeh kanca mami, tan angandel mring ngong, banget temen ing pamaidone, ingkang ora-orane den siri, panunggaling gusti,
    pamoring sawujud.
  1. Nulya murda teplok wangsul malih, ceples sampun manggon,
    kanin pulih tan ana labete, cahyanira mancur anelahi, uluk salam ririh,
    swara manis aruin.
  1. Sinauran wau salamneki, mring saananing wong,
    pan gumuruh arame swarane, kagawokan sagung kang umeksi, jetung tan kenangling,
    gegetun angungun.
  1. Dhedhep lerep yayah den sirepi, anjomblong andongong,
    den sidhep tan mangkana dadine, tuhu lamun tan kenaning pati, mati jroning urip,
    urip jroning lampus.
  1. Urip bae sajege tan mati, kawaluyaning don,
    badan suksma langgeng salamine, Jeng Pangeran Sitijenar nuli, mareg mring ngarsaning,
    sang amahawiku.
  1. Sesalaman lawan sang pinundhi, tuwin sang akatong,
    miwah ingkang para wali kabeh, sahananing pasamuwan ngenting, sesalaman sami,
    mring sang wus linuhung.
  1. Sawusira sesalaman sami, sagunging punang wong,
    sang linuhung alon ing wuwuse, maring jeng susunan kang pinundhi, ing mangke sarehning,
    wus palesteng kukum.
  1. Ulun pamit ayun amindahi, jaman kang kinaot,
    lah kantuna basuki ing tembe, tuwin andika srinarapati,
    den sami basuki,
    kang kantun ing pungkur.
  1. Miwah kanca-kanca para wali, pra pandhita kaot,
    pra ulama para mukmin kabeh, dipun sami basuki ing wuri, tuwin ta sagunging,
    sen tana gung-agung.
  1. Para nayaka bupati mantri, punggawa sang katong,
    manira mit mring dheweke kabeh, mugya sami kantuna basuki,
    den apened sami, rahayuweng pungkur.
  1. Gumer sami kang sumaur inggih, mugi-mugi ing don,
    sami manggiha karahayone,
    ingkang pindhah lawan ingkang kari,
    yata kang arsa nis, lair cahyanipun.
  1. Murub mancur mancurat nelahi, ngenguwung mencorong, angkara-kara tumeja ngene, surem sunaring pratanggapati, balerengen sami,
    kang samya andulu.
  1. Nulya Seh Sunyata Jatimurti, wuwusira alon,
    isun iki selak kari gawe,
    nulya anglandeng cahya manginggil, tan antara gaib,
    sang sampun linuhung.
  1. Sarwi atilar kongas ganda mrik, angambar kinaot,
    pan ulekan kasturi gandane, cengeng ingkang sami aningali, saananireki,
    sami amiduwung.
  1. Wonten ingkang sami alok hi hi, he he babo-babo,
    isun sengguh tan kaya mengkene, sestu nyata-nyata wong linuwih, luwih angluwihi,
    ing sesamenipun.
  1. Kuneng wau ingkang sampun aib, yata winiraos,
    Jeng Susunan Darajad dhawuhe, sagung panggonan tilasaneki, Sang Seh Jatimurti, denyanggung nanekung.
  1. Tuwin tilas pamulanganeki, sadaya pan kinon,
    anengeri kijing maejane, kadi kubur panyekarireki, aja milalati,
    mring wong mudha punggung.
  1. Yata bubaran kang para wali, sami mring pakuwon,
    srinarendra kondur mring purane, pasamuwan wus bubaran sami, sapraptaning panti,
    tansah brangta wuyung.

Terjemahan

Darah merah membara kelihatan mengalir membasahi permadani, hiruk-pikuk yang hadir menyaksikannya. Mereka berkata, “Bagaimana ini Pangeran Sunyata Jatimurti, konon katanya sakti mandraguna. Sekali dibabat Jeng Sunan Kudus penggal juga kepala dari badannya, mati akhirnya. Ah, bualannya saja mengaku yang tersakti, mati darahnya merah warnanya. Kukira darah orang yang mengaku-aku sakti itu lain warnanya.”

Badan Pangeran Sunyata Jatimurti yang telah terpisah dari kepalanya seakan-akan menjawab cemoohan para hadirin yang mengata-katainya, segera darah hitam kelam keluar mengalir dari badannya dengan derasnya. Para hadirin yang menyaksikan keanehan tadi, masih juga menanggapinya dengan kata-kata, “Ah, kau Pangeran Sunyata Jatimurti, bukankah biasa saja orang memiliki darah hitam itu?” agaknya badan Pangeran Jatimurti berkenan juga menjawabnya lagi. Keluar dari badan tadi, darah kuning mengalir pula dengan derasnya. Masih juga mereka memperolok-olokan Seh Lemahbang, bahwasanya biasa orang memiliki darah kuning. Dijawab lagi oleh badan Seh Sitijenar, keluar dengan derasnya darah berwarna putih dari badan tadi. Para hadirin pun masih dalam pendiriannya menanggapi dengan kata-kata sindiran, ah biasa saja orang memiliki darah putih. Bukankah manusia itu memiliki ke-empat warna darah itu, bukankah pula dari dulukala unsur-unsur warna merah, hitam, kuning dan putih dimiliki manusia? Namun anehnya, keempat darah merah, hitam, kuning dan putih tadi dapat berbicara seakan-akan menanggapi kata-kata mereka yang hadir tadi. "Berbahagialah kita semua, bersyukurlah kita semua bahwasanya kita dapat menikmati kehidupan ini. Berbahagialah pula mereka yang mene- mukan pati utama, sebab mereka sebenarnya telah menemukan kenikmatan yang sejati.

Manusia sejati akan selalu waspada akan makna mati, sebab bagi manusia yang telah menghayati tumpukan-tumpukan ilmu, ada istilah manusia itu mati. Jangan disamakan “layon” dan mati, sebab sebenarnya mati itu memang tidak ada, yang ada hidup langgeng. Nyatanya badan terkubur (layon), hakekatnya tetap hidup hanya berpindah tempat. Kepindahannya membawa serta memboyongi kemulyaan pati, membawa serta keratonnya. Pendek kata tak akan dapat dilukiskan bagaimana indahnya masuk ke alam kemulyaan-pati itu, segala-galanya serba indah." Terpelenggong dan terheran-heran bercampur takjub hadirin yang menyak- sikannya, luar biasa dan aneh ada darah dapat berkata-kata. Mereka mengatakan itu tentu ilmu “singkir,” bukankah Pangeran Sunyata Jatimurti pandai akan menyulap? Tak ada dalam dunia ini darah dapat berkata-kata, bukan mustahil itu perbuatan setan. Apakah itu yang menjadi andalannya Pangeran Sunyata Jatimurti, memiliki ilmu sulap bertemankan setan?
Ah, kasihan juga Pangeran Sunyata Jatimurti ini, tak lapang nantinya jalan menuju ke alam akhiratnya. Ilmunya akan meng- halang-halanginya saja, matinya pun ti tidak akan sempurna. Mereka pun terus mengejek pada Pangeran Sunyata Jatimurti, bahwasanya dia bagaikan orang goblog dungu iagi bodoh, memilih memiliki ilmu sulap yang tak lain ilmunya setan.
Seketika itu juga kepala Pangeran Sunyata Jatimurti dapat berkata-kata, kelihatan senyum khas sang pangeran terlukis dari bibirnya, “Kuperintahkan pada kalian, darah hitam, kuning, merah dan putih. Segeralah kembali ke badanku ini, jangan sampai kau ada yang ketinggalan. Jangan-jangan kau nanti tidak turut beserta aku masuk ke sorga,” laksana diirup keempat warna darah- darah tadi mengalir masuk ke badan, tak setetes pun darah-darah itu membekas di permadani.
Tak lama kepala yang terpisah tadi, bergerak seakan-akan berja- lan berputar mengitari badan yang terpisah tadi, sebanyak 3 kali seraya berseru kepada para hadirin, “Wahai sahabat-sahabatku semua, sayang seribu sayang masih juga kalian ini tidak percaya. Masih pula kauanggap aku ini menipu kalian, kauanggap aku ini bukan-bukan,” setelah itu kepala yang terpisah dari badannya telah menyatu, tak ubahnya seperti sediakala. Terdengarlah, suara, "Wahai sahabat-sahabatku, nyata benar panunggaling Gusti pamoring sawujud, (badan dan kepala yang menyatu tadi, melambangkan bersatunya si pencipta dan yang dicipta, yang manembah dengan yang disembah). Seutuhnya wujud Pangeran Sunyata Jatimurti, dari Sitijenar. Cahya gemilang, raut mukanya terang bagaikan bulan purnama dengan rendah hati tutur kata yang manis dan menawan hati berkata, “Assalam alaikum” (Damai dan sela- matlah atasmu), salam Jeng Pangeran Sunyata Jatimurti segera dibalas oleh para hadirin, “Alaikum salam” (damai dan selamatlah padamu juga). Seketika itu segenap yang hadir pada hari Jumat tadi, di tratak di halaman dan lain-lainnya seakan-akan bergunjing. Terdengar suara-suara yang mengagungkan nama Tuhan Yang Mahaesa, memuji kebesarannya. mata tajam memandang tak berkedip, sepatah kata pun tak terucap dari mulutmereka. Namun dalam hatinya dan pikirannya dapat terbaca, seakan-akan mereka menyesali dirinya telah mengumpat-umpat, memperolok-olokkan pada diri Pangeran Sunyata Jatimurti. Mereka pun mengakui, sambil berbisik-bisik mereka mengomentari, "Bahwa sesungguhnya, beliau Pangeran Sunyata Jatimurti tak kena pati. Bahwa sesungguhnya, beliau itu “mati dalam hidup, dan hidup dalam mati.”

Bahwa sesungguhnya Pangeran Seh Sitijenar tidak mati, hidup selamanya dan mulya selamanya di tempat akhir, dan sesungguh- nyalah badan dan sukmanya selamanya abadi (langgeng).
Kelihatan Pangeran Sitijenar berjalan mendekati Sang Mahawiku Jeng Sunan Derajad, salam diucapkannya. Tak lupa diucapkannya salam tertuju pada Sultan Demak, para Wali agung lainnya, para pandita dan para hadirin kesemuanya. Setelah selesai menyalami para hadirin, berkatalah Pangeran Sitijenar kepada Jeng Susunan Derajad, “Yang mulya Jeng Sunan Derajad, selesailah sudah kami menerima hukuman kisas. Perkenankanlah saya mohon diri sekarang juga, untuk berpindah tempat ke alam yang lebih in- dah. Kami ucapkan semoga Jeng Sunan Derajad, para sahabat- sahabat semua selamat dan sejahtera bahagialah dirimu. Pada Yang Mulya Sultan Demak, saya mengucapkan semoga selalu selamat dan bahagia lahir dan batin. Pada sahabat-sahabatku, para pandita, para ulama, para mukimin dan para wali kuucapkan semoga anda semua bahagia dan mulya. Akhirnya kuucapkan semo- ga anda semua, para sentana besar dan kecil, para nayaka, bupati dan mantri, para punggawa raja selalu dalam keadaan selamat.”

Seketika itu juga badan Pangeran Sunyata Jatimurti kelihatan bersinar-sinar, terang benderang bagaikan sinar matahari menerangi jagad. Namun seakan-akan cahaya yang terpancar dari diri Seh Sitijenar tak kalah terangnya dengan sinar matahari, bahkan sinar matahari pun suram dibandingnya. Semua mata hadirin terpukau melihatnya, silau dibuatnya. Segera Seh Jatimurti berkata, “Ku-ucapkan pada kalian semua, semoga selamat dan bahagia sepeninggalku. Aku mohon pamit,” setelah para hadirin menjawabnya dengan kata-kata, “Kami berdoa, semoga Pangeran Sunyata Jatimurti, di alam akhirat bahagia dan mulya, demikian pula kami yang ditinggalkan di sini semoga pula selamat dan bahagia.” Tampak jelas cahaya putih bersinar menjulur jauh ke atas dari badan Seh Sunyata Jatimurti, tak lama gaiblah Pangeran Sitijenar. Sungguh mulya Pangeran Sitijenar, kegaibannya terasa sekali. Bekas tempat-tempat berpijaknya mengeluarkan bau yang wangi, di segala penjuru harum baunya seharum bunga kasturi.

Para hadirin yang menyaksikan dari awal sampai akhir kegaiban Seh Sitijenar, berucap “Tak kusangka akan begini akhirnya, sesungguhnya pangeran Sunyata Jatimurti orang yang sempurna dalam hidup dan patinya. Sesungguhnya beliau adalah orang yang tidak ada bandingannya di dunia ini, kemulyaan sejati telah ada padanya.” Setelah para hadirin menyaksikan kegaiban Pangeran Sunyata Jatimurti, segera Jeng Sunan Derajad memerintahkan kepada yang berwajib, “Kuperintahkan pada kalian semua, mulai saat ini semua tempat yang pernah dipergunakan oleh Pangeran Seh Sitijenar apakah itu yang semula tempat persemediaannya atau tempat perguruannya hendaknya kalian beri tanda sebagai layaknya kaumenandai adanya “makam” (diberi batu nisan dan kelengkapannya “kijing maejanek”).” Pertemuan hari Jumat itu telah selesai, Sultan Demak kembali ke kraton, demikian pula para Wali-agung telah kembali ke tempatnya masing-masing, tak ketinggalan para hadirin lainnya bersama-sama membubarkan diri.

XXI. Lagu Asmaradana, 32 bait.

  1. Wauta Rekyana Patih, Wanasalam wus utusan, sakawan mantri kang kinon, anengeri kang tilasan, panggenanya Pangeran, Sitijenar yen manekung, panepen patapanira.
  1. Tuwin pamulanganeki, binaktan waragad kathah, tan alami panggarape, sadaya wus sami dadya, kuneng gantya winarna, sagung anak muridipun, Jeng Pangeran Sitijenar.
  1. Samya sungkawa tan sipi, kagagas-gagas ing driya, sami ngranuhi susahe, tinilar ing gurunira, karantan ing wardaya,
    kesthi tresnanya mring siswa.
  1. Mila sru kingkinya sami, kuneng kang samya sungkawa, gatya ingkang winiraos, sagung para waliyullah,
    kang aneng nagri Demak, semana wus sami kondur,
    mring wismanya sowang-sowang.
  1. Tuwin sagung para mukmin, miwah kang para dipatya, ingkang amancaprajane,
    wus sami mantuk sadaya, yata kang cinarita,
    Jeng Sultan Demak puniku, enget kagagas ing driya.
  1. Mring raka Kyai Geng Pengging, ing nguni ubayanira,
    nganti kang raka panggihe, Raden Kebokanigara, kang angikis lunganya,
    lan sagarwa-putranipun, punika sengadenira.
  1. Samangsanipun kepanggih, sareng sebanya mring Demak, nanging ing mangkya wus lungse, lamine sampun sawarsa, mandayeng patembayan,
    saking kagagas sang prabu, cinipta nora pesaja,
  1. Nulya utusan sang aji, mantri wewolu binaktan, suratira sang akatong,
    wus budhal sangking ing Demak, kuneng lamining marga, lampahing duta wewolu,
    wus prapteng Pengging nagara.
  1. Panggih lan Kyai Geng Pengging, duta wewolu seksana, andhawuhken timbalane,
    ing Demak srinaranata, amaringken nawala,
    nulya tinampanan sampun, maring kyai Geng Kenanga.
  1. Binuka sinukmeng galih,
    kang srat mangkana tembungnya, penget ingkang srat sang katong, kang tulus iklas wijilnya, sangking sucining manah, sangking arinta sang prabu,
    ing Demak kang mangka badal.
  1. Mring Kangjeng Nabi dutadi, Muhkamad nayakaning rat, kang sampun rinilan angreh, amengku ing Tanah Jawa, miwah ing sabawahnya,
    ing sabrang kang para ratu, ingkang kabawah ing Jawa,
  1. Dhatenga ing dika mangkin, kakangmas Kebokenanga, ing Pengging adipatine,
    kang lagya mangun sungkawa, kecalan kadang tuwa,
    lunga nis tambuh dinunung, kangmas Kebokanigara.
  1. Kang karihin salam mami,
    dhatenga maring andika, sampuning salam wiyose, kakangmas Kebokenanga, dahat kularsa- arsa, ing mangke sampun sataun, nguni duk kula utusan.
  1. Ing wadya sakawan mantri, animbali mring andika, kakang anedha sumene, ngantos panggihe rakanta, pun kakang Kanigara,
    witning lamun tan kapangguh, pira sung priksa mring kula.
  1. Lan dika panggih lan mami, kula jeng-ajeng kalintang,
    ing mangke ta ngantos lungse, kula tan wrin ing pawarta, sanadyan awak kula,
    puniki sayekti tumut, kecalan kadi andika.
  1. Pinten ta tebihe ugi,
    lagya kadang naking sanak, dereng tumindak wastane, ing mangke panedha kula, kakang dhateng andika, mugi keringa ing kalbu, kula timbali mring Demak.
  1. Sampun andika ngentosi, ing panggihe rakandika, benjing pinanggih gampile,
    yen andika sampun panggya, lawan kula priyangga, sayektine kula tumut,
    tetulung milya ngupaya.
  1. Nanging kakang sapuniki, poma panggiha ing kula, pan wonten parlu damele, kula ayun pirembagan, kakang lawan andika, sinten kula tantun-tantun, kajawine kadang tuwa.
  1. Sabarang rehing nagari, sayugya kula tantuna, lawan kadang tuwa dhewe, para wayah Majalengka, sadaya pan taruna,
    amung andika kang sepuh, wayah pambajenge nata.
  1. Atmajane ratu sakti,
    ing Pengging Handayaningrat, run-tumurun sami katong, sayektine kawajiban,
    kula jak pirembagan, samudayaning pirembug, tindak lakuning nagara.
  1. Pema kakang dipun kerid, ing lampahing duta kula, punapa ing saesthine,
    ing wardaya kula kakang, kawrat ing dalem serat, telas kang srat ungelipun, kadhadha satembungira.
  1. Kyai Geng angandika ris, heh duta apa ta ana, srinaranata welinge,
    kang kajaba sangking layang,
    punang caraka turnya,
    pan inggih wonten pukulun, welinge ari paduka.
  1. Yen panduka sampun sesthi, badhe karsa maring Demak, sakanca kawula kinen, andherekna jeng panduka, nadyan enggal lamiya,
    amba ngantosi pukulun, ingkang dados karsa tuwan.
  1. Jeng Kyai Geng ngandika ris, lah duta sira ngantiya,
    rong dina ana ing kene, caraka matur sandika, nulya sinung pondhokan, sajawining banonipun, sinugata dalu-siyang.
  1. Binoja-boja menuhi, sarya sinungan busana, paselin kinen angangge, caraka wewolu samya, anyana antuk karya,
    Kyai Geng Pengging puniku, den sidhep karsa mring Demak.
  1. Kuneng wusnya kalih latri, Jeng Kyai Geng sampun dadya, denya karya sul-angsule,
    serat mring Jeng Sultan Demak, enjing Kyai Geng lenggah, munggeng paringgitanipun, animbali duteng Demak.
  1. Mantri wewolu wus prapti, atarap lenggah ing ngarsa,
    Kyai Geng alon wuwuse, lah duta iki aturnya, sratingsun wewangsulan, katur maring sang prabu, tur sembah duta pangarsa.
  1. Sarwi anampeni tulis,
    Kyai Geng malih wuwusnya, lan matura mring sang katong, iya samangsanane ya, pinaringken dening Hyang, sayekti sariraningsun,
    aseba ing srinarendra.
  1. Lan matura mring sang aji, yen ingsun misih sungkawa, malah awuwuh wirangrong, tinilar ing guruningwang, duta samya tur sembah, lengser sangking ngarsanipun, Kyai Gedhe Kenanga.
  1. Mesat sapraptening jawi, caraka laju kewala,
    sangking ing Pengging lampahe, datan kawarna semana,
    lamine aneng marga, lampahing duta wewolu, wus prapta negari Demak.
  1. Lajeng manjing dalem puri, ing ngabyantara narendra, dinangu marang sang katong, kaya paran lakunira,
    duta matur tur sembah, solahing dinuta katur, sarwi ngaturaken serat.
  1.   Wewangsulan sangking Pengging, tinampan maring jeng sultan,
    

lan sampun katur ature, mangkana serat binuka, maring srinaranata, sinukmeng wardaya prabu, tembunge angraras driya.

Terjemahan

Perintah segera diundangkan Patih Wanasalam kepada keempat utusannya, mereka ditugaskan untuk segera berangkat menunaikan tugas melacak semua tempat patilasan Pangeran Sunyata Jatimurti. Segala yang merupakan tempat persemediaannya, tempat pertapaannya dan tempat perenungannya segera harus diberi tanda sebagai layaknya memberi tanda batu nisan pada orang yang meninggal. Keempat utusan para mantri tadi segera mohon diri, untuk segera berangkat menyelesaikan tugas yang dibebankan kepada mereka. Tak lama segala tempat-tempat yang pernah dija- dikan kegiatan-kegiatan Pangeran Seh Sitijenar telah selesai ditandai, dan pulanglah keempat mantri melapor kepada Patih Wanasalam.

Akan halnya para murid dari Pangeran Sunyata Jatimurti, sepeninggal sang pangeran sangat susah diri mereka. Seakan-akan mereka ditinggal orang tuanya, sebab Pangeran Seh Sitijenar kecuali sebagai guru, di hati mereka tak ubahnya sebagai orang tua sendiri. Sedih bagaikan anak yatim piatu yang tak berbapa-ibu lagi, yang tertinggal hanya bekas-bekas kasih-sayang Sang Pangeran Sunyata Jatimurti saja. Sangat dalam menjangkau lubuk hati mereka, sehingga mereka seakan-akan turut merasakan penderitaannya maupun kamulyaannya.

Akan halnya Sultán Demak sesudah peristiwa Pangeran Sunyata Jatimurti dijatuhi hukuman kisas dan dirinya gaib, teringatlah akan janji saudara sepuhnya yalah Kyai Ageng Pengging. Kyai Pengging berjanji, manakala kakaknya yang bemama Kyai Ageng Tingkir atau Raden Kebokanigara telah kembali dari perantauan- nya akan bersama-sama dengannya menghadap ke Demak.

Satu tahun telah berlalu dari janji Kyai Ageng Pengging kepada Sultan Demak, satu waktu yang cukup panjang untuk menantinya. Timbullah gagasan yang tidak-tidak dari Sultan Demak, jangan-jangan kakak-kakaknya yang ada di Pengging dan Tingkir memang sudah bersepakat tidak sudi seba ke Demak. Hal itu tidak mustahil terjadi, demikian menurut pikiran Sultan Demak. Tentu saja kalau hal itu terjadi akan sangat membahayakan bagi kelangsungan berdirinya Negara Demak, dari pada menanggung resiko dan mengundang bahaya lebih baik cepat-cepat diadakan tindakan pencegahan atau penumpasan.

Delapan orang mantri diberinya tugas untuk menyampaikan sepucuk surat Sultan kepada Kyai Ageng Pengging, setelah jelas perintah Sultan berangkat kedelapan mantri utusan tadi menuju ke Pengging. Sampailah sudah kedelapan utusan Sultan di Peng- ging, Kyai Ageng menerima sepucuk surat dari duta dan segera dibacanya isi surat itu. "Atas nama Kangjeng Nabi Muhammad yang menjadi nayaka (duta) di dunia ini, dengan segala ikhlasan dengan kesucian hati surat ini dari Srinata Sang Prabu Sultan Demak yang atas perkenannya Nabi Muhammad dutadi, yang membawahi dan memerintah seluruh Tanah Jawa dan daerah- daerah yang termasuk wilayah Kerajaan Demak di seberang maupun raja-rajanya yang tunduk pada kekuasaan Tanah Jawa.

Kami tujukan kepada anda kakakku Radyan Kebokenanga Adipati Pengging yang masa kini sedang dirundung duka, karena kehilangan kakaknya Radyan Kebokanigara sekeluwarga yang ti- dak diketahui ke mana perginya.

Salam kami aturkan kepada kakangmas Adipati Pengging Radyan Kebokenanga, semoga kakangmas sekeluwarga dalam keadaan sehat walafiat.

Selain daripada itu, perkenankanlah saya memperingatkan pada kakangmas Radyan Kebokenanga akan halnya janji kakanda akan seba ke Demak. Setahun sudah berlalu, namun belum tampak juga kakanda memenuhi janji seba ke Demak.

Semula keempat utusan kami melapor bahwasanya kakangmas akan sowan ke Demak, manakala kakanda Radyan Kebokanigara telah kembali dari perantauannya yang juga tidak diketahui ke mana perginya. Setahun sudah lalu, saya sangat mengharapkan akan kedatangan kakanda Radyan Kebokenanga. Akan halnya andika kakanda Radyan Kebokanigara sampai sekarang pun belum juga kembali dari perantauannya, sudah semestinya kakanda memberitahukan kepada saya di Demak.

Sebenarnya bagi kami sendiri sungguh akan kehilangan kakanda, kalaupun kakanda tidak seba ke Demak. Berapa jauhkah Pengging ke Demak itu? Bukankah kami dengan kakanda Radyan Kebokanigara dan Radyan Kebokenanga itu masih saudara- sepupu juga?

Kakanda yang mulya, dengan segala kerendahan hati kakanda kumohon untuk dapat meluluskan permohonanku datang ke Demak. Akan halnya kakanda Radyan Kebokenanga yang masih dalam perantauannya dan belum juga diketemukan di mana gerangan berada, bukankah sudah menjadi kewajiban saya akan turut juga nanti bersama-sama kita mencarinya.

Sesungguhnya kedatangan kakanda di Demak sangat saya perlukan dan saya harapkan, siapa lagi orangnya jika aku tidak bermusyawarah dengan kakandaku saudara-sepupu untuk menitih- buih mengendalikan pemerintahan Kasultanan Demak. Sudah menjadi tugas dan kewajibanku selalu akan mengajak kakanda dalam bersama-sama memerintah Tanah Jawa. Kakanda Radyan Kebokanigara adalah saudaraku yang tertua, pinisepuh dari kerabat agung Majapahit. Bukankah kakanda cucu almarhum Prabu Brawijaya yang tertua sendiri, dan bukankah kakanda juga sebagai tali pengikat sapu keturunan agung Majapahit? Kakanda adalah putera dari Ratu Agung Sri Handayaningrat di Pengging, turun-temurun dari silsilah kakanda ke atas pun semuanya turunan raja.

Kakanda sudah menjadi keinginanku untuk selalu akan berembug dengan kakanda, khususnya dalam menjalankan roda pemerintahan Kasultanan Demak. Akhir kata, kumohon dengan sung- guh-sungguh sudilah kakanda memenuhi apa yang kami uraikan dalam surat ini, dan kumohon keberangkatan kakanda bersama- sama duta yang menghaturkan surat." Tamat sudah isi surat, dari awal sampai akhir kata demi kata telah dipahami kesemuanya oleh Kyai Ageng Pengging. Bertanyalah Kyai Ageng Pengging pada duta Demak, “Mantri, selain surat ini, adakah pesan-pesan dari Sultan Demak yang dititipkan padamu?” mantri-duta menjawab, “Kyai, ada pesan yang dititipkan pada kami, manakala Kyai Ageng Pengging berkehendak akan pergi ke Demak kami diperintahkan untuk mengawal Kyai Ageng. Untuk itu kami siap sedia menerima perintah Kyai Ageng, bagaimana kehendak Kyai Ageng,” segera kyai Ageng Pengging menjawabnya. “Baiklah, namun kuajukan saran mengasolah dahulu barang dua hari di Pengging,” mantri-duta kedelapan orang tadi dengan senang hati menuruti permintaan Kyai Ageng Pengging, pondokan makan dan minum memenuhi mereka selama 2 hari berada di Pengging. Busana yang baik-baik diberikan kepada mereka, kedelapan mantri-duta. berpikir tentu berhasil tugas mereka membawa Kyai Ageng Pengging ke Demak, mereka bersukacita dalam hatinya. Dua hari telah berlalu, berarti pula 2 hari Kyai Ageng Pengging memparsiapkan jawaban-jawabannya kepada Sultan Demak, hari ketiga selesailah sudah apa yang akan menjadi jawabannya kepada Sultan Demak nantinya.

Pagi hari ketiganya, Kyai Ageng Pengging berkenan memanggil kedelapan mantri-duta Demak. Mereka duduk berjejer-jejer di paringgitan dalem Pengging, menghadap Kyai Ageng Pengging. “Mantri-duta, terimalah surat jawabanku ini kepada Sultan Demak hendaknya kauhaturkan,” diterimanya surat jawaban itu dan para mantri-duta delapan segera bermohon diri untuk kembali ke Demak. Pesan yang diberikan pada mereka, “Sampaikan kepada Sang Raja, manakala waktunya telah datang dan atas kehendak Yang Mahakuasa saya akan seba ke Demak. Dan sampaikan pula kepada Sri Sultan, saya sekarang ini dalam keadaan berkabung
dengan wafatnya guru kami Pangeran Seh Sitijenar.”

Duta mantri-delapan telah datang di Demak, segera surat diha- turkan kepada Sultan Demak, akan halnya isi dan maksud surat Kyai Ageng Kebokenanga Sultan Demak telah memahaminya. Sekali lagi surat dari Pengging dibacanya, disemaknya dengan hati-hati.

XXII. Lagu Mijil, 36 bait.

  1. Punika kang serat tulus mijil, sangking katartanton,
    ing tyas ingkang terus ing kasucen, pinaesan kalawan pepuji,
    saha kurmat taklim, ingkang tanpa putus.
  1. Sangking pun kakang Ki Gedhe Pengging, ingkang dahat bodho,
    ingkang ina sewu kainane, santri pekir langip dama miskin, papa tanpa budi,
    kabudayan pugut.
  1. Ing mangke kang saweg den sinungi, tyas nandhang wirangrong,
    duka-cipta tan wrin wratmakane, kaatura ing srinarapati,
    ingkang angrenggani, ing Demak praja gung.
  1. Ingkang dadya Kalipahing Nabi dutaning Hyang Manon,
    ingkang angreh Tanah Jawa kabeh, amengku reh samoaning dasih, kang sampun antuk sih,
    ing Yang Mahaluhur.

  2. Kang mengku rat karaton ing Jawi, siniweng pra katong,
    ingkang putus wignya sujanangreh, animpuneng jaya wijayadi, gunawan ing budi,
    mamot sabar maklum.

  1. Ri sampuning makaten sang aji, ing mangke kawiyos,
    kula sampun tampi peparinge, serat ingkang dhawuh animbali, mring pun kakang Pengging, ngandikan lumebu.
  1. Maring Demak ing ngarsa nerpati, perlu kang ginatos,
    ayun rerembagan sabarang reh, menggah ingkang punika sang aji, insak-allah ugi,
    ing samangsanipun.
  1. Bilih pinarengaken ing Widi, lejaring wirangrong,
    tyas kang datan kantenan raose, sinung luwar memala malatsih, kula nunten ugi,
    sowan ing sang prabu.
  1. Dene ing mangke kula pan taksih, kuwur ing tyas keron,
    karaketan ing raga wirage, sapunika kawula sang aji, mung tetadhah runtik, nuwun maklum prabu.
  1. Mugi sampun kirang pangaksami, sang nata den amot,
    sampun ing driya salah de, x) map an sampun darbene nerpati, palimarmeng cili,
    sabar tur amengku.
  1. Sampun telas saungeling tulis, anulya sang katong,
    andangu mring duta wewekase, ingkang raka Ki Ageng ing Pengging, duta mawotsari,
    makaten pukulun.
  1. Wewelingnya raka panduka ji, matura sang katong,
    ingsun iki maksih susah gedhe, durung suda nuli wuwuh malih, yayah gering kapit,
    tininggal ing guru.
  1. Mung punika gusti kang weweling, ling malih sang katong,
    kaya paran ing kana rakite,
    aneng wisma si kakang ing Pengging, rame apa sepi,
    duta nembah matur.
  1. Rakitipun rakanta ing Pengging, asimpen wewados,
    ing pratingkah asepi arame, liring sepi dene datan apti, acara bupati,
    myang cara wong agung.
  1. Mung pasajan cara santri pekir, sawontene kang wong,
    x) kirang 2 wanda.
    pra sentana ing Pajang Pengginge, ageng-alit lelagone sami,
    tan cara priyayi, amung lagu dhusun.
  1. Angilangken kasatriyaneki, tan ayun katongton,
    singlar sangking wibawa kamukten, boten ayun reh kang mawi singgih, tan ayun siniwi,
    acara wong agung.
  1. Kiyai Geng aremen semedi, puja tan tumawong,
    nging tan ayun kawingkis lampahe, amandhita remen mangun teki, asring anenepi,
    ing papan kang samun.
  1. Liring rame remen mring agama, sarengat kinaot,
    sawadyane anemen salate,
    bar Jumungah rame siyang latri, sasentananeki,
    tanggap sami sengkud.
  1. Masjidipun ageng langkung asri, amugul katonton,
    mentas genya ayasa labete, taksih enggal dereng patos lami, Kyai Geng ing Pengging, mantep ahli ngelmu.
  1. Lamun sampun genipun ngabekti, gya mring sabin gupoh,
    tetegilan aremen tetanen,
    yen sampuna taksih wonten kedhik, panengeraneki,
    lir tuhu wong dhusun.
  1. Tengranipun taksih angenggeni, ing Pengging kadhaton,
    ingkang rama nguni pusakane, rakit pura karaton ing Pengging, yata duk miyarsi,
    sang nata angungun.
  1. Sakin wewah rerenggining galih, sumelanging batos,
    manawa tan pasaja ing tembe, kawistareng wewangsulaneki, mung ngecani krami,
    ing jro simpen semu.
  1. mungkedhike tembung jroning tulis, tembung andhap asor,
    manis arum ing uparenggane, ela-ela karya ngresing galih, dadya sribupati,
    kacangkol ing kalbu.
  1. Duta sampun mundur sangking puri, kuneng ta sang katong,
    gantya ingkang kawuwusa ing reh, padhekahan ing Ngudung paminggir, wonten jalma luwih,
    bentur tapanipun.
  1. Sinung wahyu dinulur sakapti, denira Hyang Manon,
    Ki Seh Malangsumirang wastane, pan kaprenah nak-sanakireki,
    lan kang swargi nguni, Jeng Susunan Ngudung.

  2. Ki Seh Malangsumirang winarni, apan meksih anom,
    lagya tridasa umure, x)
    duk sedhenge kaberaganeki, kendel sarwa bangkit, asekti kalangkung.

  1. Wus pinunjul ing sesamineki, ing papak amoncol,
    datan kena pinethit kesite,
    ladak datan wonten kang kinering, wanter wutah ati,
    atine anuntung.
  1. Tedhas ing elmu sangkaning alit, denira maguron,
    mring Susunan ing Giri Parapen, duk winejang ing ilmu sajati, wayah umur lagi,
    pituwelas taun.
  1. Wusnya telas sarahsaning ilmi, anulya linakon,
    manjing raga amangun tapane, anderpati manjing wana werti, jurang-jurang sungil, pringganing aterjung.
  1. Guwa-guwa rago den leboni, lemba-lemba lorog,
    pucak-pucaking wukir pinenek, lana subrata pucaking wukir, tepining jaladri,
    teluk tanjung-tanjung.
    x) kirang 2 wanda.
  1. Wusnya antuk ing sadasa warsi, nulya saling lagon,
    tarek makjun rabani wastane, ing tegese laku ngedan nenggih, edan kang ngedani,
    ing pangeranipun.
  1. Linglang-linglung lenglenging panglingling, cengeng sapatemon,
    kandhem kerem sangking sru nikmate, jiwa raga wus datan katolih,
    kendel aneng panti, lalu lengur-lengur.
  1. Sampun mengo sagunging pakarti, tan ana linakon,
    lan sumingkir sangking agamane, tata sarak parentahin’g Nabi, dutaning Hyang Widi,
    datan ana ketung.
  1. Tilar salat Ki Seh datan apti, ngabektiyeng Manon,
    cegah pakoning dalil hadise, kabeh-kabeh tan ana tinolih, amemurang titi,
    amegat kekunjung.
  1. Remen angingu srenggala alit, ginulang cecubon,
    wus anjilma tutut kena rineh, pan sumurup sabasaning jalmi, bisa anampani,
    kalamun tinuduh.
  1. Yayah rare panakawaneki, lumaku sapakon,
    tuwin lamun nuju Kiyai Seh,
    alelungan saparanineki, kang sona kakinthil, sang anom ing ngayun.

Terjemahan

"Teriring dengan segala puji dan dari lubuk hati yang suci, kami sampaikan salam hormat kami dari kakanda Ki Gede Pengging, kepada Srinarapati yang bertakhta di Negara Demak, yang menjadi Kalipah Nabi, Duta dari Hyang Manon, yang menguasai memerintah seluruh Tanah Jawa dan yang mempunyai wewenang pula atas perkenan Tuhan yang Mahaesa memerintah segala kawula di Tanah Jawa.

Beliau yang menguasai semua keraton di Tanah Jawa, dan beliau yang memerintah semua ratu-ratunya. Beliau yang putus dalam segala ilmu, beliau yang arif dan bijaksana, berbudi luhur dan selalu mengayomi akan semua kawulanya yang sedang dalam penderitaan.
Surat dari kami kakanda Kebokenanga, seorang yang sangat hina-dina, seorang santri yang miskin melarat, bodoh lagipula dungu. Kami yang merasa seorang tak berbudi, dan lagipula kami yang sedang dirundung malang, semoga beliau Sultan Demak berkenan menerimanya.

Kiranya perlu kami kabarkan, telah kami terima surat dari Yang mulya Sultan Demak melalui mantri-duta yang dikirimkan ke Pengging lepas beberapa hari ini. Yang mulya Sultan Demak berkenan untuk memanggil kakanda Kebokenanga menghadap bersama-sama mantri-duta delapan ke Negara Demak. Adapun isi surat tak lain Yang Mulya Sultan Demak menginginkan berembug dengan kakanda Pengging perihal hal-hal yang penting mengenai mengelola dan menjalankan pemerintahan Kasultanan Demak. Dengan ini perlu kiranya kami atur periksa, insya allah atas ridlo Tuhan Yang Mahakuasa dan manakala waktu telah datang kami akan seba menghadap Paduka Yang Mulya Sultan Demak. Namun terpaksa kami belum dapat memenuhinya sekarang untuk menghadap ke Negara Demak bertemu dengan Yang Mulya Sultan. Sebab sekarang ini kakanda sedang menyandang kesedihan, dirundung kedukaan yang tiada terhingga. Tiada lain seribu maaf semoga terlimpah pada kakanda Pengging, dan kami mohonkan segala pengertian Jeng Sultan Demak jangan sampai ada dugaan-dugaan yang bukan-bukan kepada diri kami,

Sudah sewajarnya bagi seorang nerpati (raja) selalu ikhlas dan rela menerima segala permasalahan dari kawulanya, dan sudah menjadi kewajibannya pula untuk selalu hambeg-paramarta kepada rakyatnya yang kecil seperti kakanda ini (kecil-kecil, jembel)." Sultan Demak selesai membacanya sekali lagi surat dari Pengging tadi, bertanya kepada mantri-duta, "Adakah dari kakanda Radyan Kebokenanga menitipkan pesan-pesan lainnya lagi pada kalian? " mantri-duta menjawabnya, “Yang mulya, ada juga pesan gustiku Radyan Kebokenanga yang dititipkan kepada kami. Bahwasanya Gusti Radyan Kebokenanga masih dirundung malang, kesusahan- nya yang dahulu belum reda tertumpuk lagi datangnya kedukaan lainnya. Beliau sangat sedih bagaikan kehilangan orangtua, kesedihan beliau tidak lain karena ditinggal gurunya Pangeran Sunyata Jatimurti,” Sultan Demak mengangguk-anggukan kepalanya, dalam hati bertanya-tanya bagaimana si kakang Kebokenanga itu. Akhirnya mantri-duta ditanyainya lagi, “Coba jawablah pertanyaanku ini, selama kalian 2 hari ada di Pengging, bagaimana tampak tata-rakit di sekitar Kapenggingan itu. Bagaimana suasa- nanya, sepi atau ramai.” Mantri-duta menjawabnya satu-persatu, "Yang mulya Sunan Demak, akan halnya tata-rakit dalem Kapenggingan agaknya mengandung rahasia. Ada sesuatu yang disembunyikan. Masalahnya sedemikian rupa sehingga kalau tak diperhatikan tak akan dapat memahaminya pula, kelihatannya Kepenggingan itu sepi-sepi saja. Namun kalau diperhatikan dengan seksama, di dalam kesepiannya mengandung keramaian yang luar biasa. Jelasnya, kelihatannya sepi sebab Pengging bekas suatu kerajaan yang berubah kedudukannya menjadi Kadipaten. Apalagi Kyai Ageng Pengging sekarang tak mau memakai atau menjalani kehidupan setata-caranya seorang luhur layaknya seorang Adipati apalagi putera Raja Agung Handayaningrat. Kyai Ageng Pengging hidup selayak kawula dusun, tak ubahnya dengan para putra- sentana kawula Pengging keseluruhannya. Mereka hidup sebagai santri-pakir, hal itu sama saja dilakukan oleh semua warga Peng- ging tak ada bedanya. Mereka kesemuanya meninggalkan kehidupan setata-caranya “kesatria,” hanya cara solah-tingkah lagak- lagu tak ubahnya orang dusun (desa), yang mereka kerjakan sehari- harinya.

Kewibawaan, keagungan atau tanda-tanda mereka masih putera raja sama sekali tak membekas dipandang dari tata-cara kehidupannya sehari-harinya, sebab Radyan Kebokenanga tak mengadakan paseban setata-caranya kesatria-kesatria. Tak ada lain yang menjadi kesukaan Kyai Ageng Pengging, kecuali berenung diri, bersemadi, tapakur berdoa, menjalankan tapabrata, dan sering menyendiri di tempat-tempat keramat dan yang sepi-sepi. Itulah Yang Mulya kalau dilihat tata-lahirnya, suasana Pengging memang sepi.

Namun dalam kesepiannya ada sesuatu yang ramai juga. Tak dapat diungkiri lagi keadaan Pengging sekarang ini jauh lebih ramai dari dahulunya, sebab di mana-mana terdapat tempat menjalankan ibadah. Banyak surau, langgar apalagi Pengging baru saja membangun sebuah mesjid yang besar dan megah. Tak terkecualinya mulai dari Kyai Ageng Pengging sampai kekawulanya semuanya tekun melakukan ibadah.

Kyai Ageng Pengging tekun sekali, mendalami agama Islam, demikian pula para santri tak ketinggalan dalam kegiatan-kegiatan menyebar-luaskannya. Namun meskipun di Pengging terkenal dengan masyarakatnya yang tekun beragama, tak dilupakan pekerjaan sehari-harinya mereka sebagai petani. Ada kalanya mereka ke sawah, berkebun, berladang.

Jeng Sultan, dilihat dari sepintas lalu memang tak dapat dibedakan antara trah prayagung dan orang dusun. Namun- kenyataannya tidak demikian, di kadaleman Pengging sendiri terlihat tetap masih bertata-rakit seperti halnya rerakitan seorang Raja Agung Sri Handayaningrat dahulu. Segala upacara kebesaran Keraton Pengging tetap terpampang menghias di padaleman Kraton Pengging itu. Pusaka andalan Pengging dari Sri Handayaningrat masih dipundi-pundi, berjajar rapi dan selalu dihormatinya." tertegun sejenak dahi berkerut, sambil mengincangkan alis Sultan Demak berkata dalam hatinya, “Ah, kalau demikian keadaannya Pengging sekarang ini bukan mus- tahil kakanda Radyan Kebokenanga tentu mempunyai maksud- maksud tertentu, setidak-tidaknya bagi Negara Demak tentu akan merupakan ancaman. Bukankah kata-katanya yang tertera di surat balasan kakanda Radyan Kebokenanga hanya merupakan kelaziman antar saudara saja? Manis budi bahasanya, halus pula rasa yang terpancarkannya, namun di balik kehalus-an budi dan tutur kata itu ada sesuatu yang disembunyikan kakang Kebokenanga. Kalau aku tidak rangkap pikirku. Tentu akan terjebak oleh kata-kata kangmas Radyan Kebokenanga itu.”

Sultan Demak segera mengizinkan para mantri-duta memohon diri, kembalilah ke puri Sri Sultan.

Tersebutlah seorang petapa sakti bernama Ki Seh Malang- sumirang, berasal dari dukuh Ngudung. Masih saudara sepupu dari almarhum Jeng Sunan Ngudung, beliau sang petapa sakti masih muda usianya. Usianya tak lebih dari tigapuluh dua tahun, masa penuh dengan kemantapan dan cita-cita. Seh Malang- sumirang terkenal dengan kesaktiannya, melebihi dari sesama- nya, pendiriannya tegas dan kuat lagi sentosa, tegas dalam ucap dan teguh dalam janji, seseorang yang sangat perasa dan tidak mudah untuk diperdayakan, memiliki segala ilmu mulai dari kecilnya. Segala kelebihan-kelebihan yang dimiliki oleh Seh Malangsumirang tadi, hasil dari ketekunan belajar pada maha gurunya Jeng Susunan Giri Perapen.

Konon ketika Seh Malangsumirang berusia tujuhbelas tahun, telah memiliki ilmu-sejati wejangan dari Jeng Sunan Giri Perapen, dilanjutkan bertapa-brata di hutan-hutan yang ganas lagi seram, di jurang-jurang yang terjal, di dalam gua-gua yang angker, di lembah-lembah lereng-lereng gunung, di puncak gunung, di tepi samodra, di teluk-teluk maupun di tanjung-tanjung selama sepuluh tahun.

Seusai 10 tahun menjalankan tapa-raga, dilanjutkan menja- lankan “tarek makjun rabani” yang berarti bertapa “tingkah- gila” (laku ngedan). Ulah dan tingkahnya, tak ubahnya bagaikan orang yang gila. Pikiran kosong melompong, bodoh dungu lagi pandir, tak ada yang dikerjakan selain berkelana kian-kemari Ada kalanya duduk termenung, merenungkan sesuatu yang tidak mungkin orang akan mengetahuinya pula. Tak ada sesuatu kesibukan yang menjadi pekerjaannya, tak pula menjalankan sarengat-sarengat kebiasaan agama, segala tata sarak Nabi tak diperdulikan lagi. Tak pernah bersembahyang, pendek kata tak ada yang diturut kecuali menuruti kemauannya sendiri.

Kesenangannya memelihara “srenggala” kecil (srenggala se- jenis anjing yang sangat galak), diajarinya sehingga anjing tadi sangat menjelma. Tak ubahnya bagaikan abdinya Ki Seh Malang- sumirang saja, apa saja yang diperintahkan pada anjing itu selalu dapat memahaminya. Ke mana saja Ki Seh Malangsumi- rang pergi, srenggalanya tentu tak ketinggalan selalu mengikutinya di belakang.

Lagu Sinom, 30 bait.

  1. Yata Sang Malangsumirang, lelampah ngider mideri, saidering pirang praja, anjajah manca-nagari,
    tan ana kang kinapti, mung kewala andon laku, lakuning suleksana, sesananing jalma luwih,
    leksanane mangka keliring buwana.
  1. Sring andulu wong kang samya, bar Jumungah aneng masjid, nanging tan ayun sembahyang, sonane tumut mring masjid, temah angerusuhi,
    kinon asalat tan ayun, pinaksa kinuwatan, Ki Seh datan anauri,
    rinuntikan gumujeng ayem kewala.
  1. Mangkana gumyahing warta, pirang-pirang praja sami, lamun Seh Malangsumirang, tetela genya ngrusuhi,
    ing lakuning agami, memulang saraking rasul, nadyan mring nagri Demak, Ki Seh wus tanpa pakering,
    winedeken malah ngangseg mingkin sura.
  1. Tan angangge wacak driya, wus ilang ingkang wawedi,
    laminya wus tigang warsa, denyanggung angrerusuhi, Ki Seh dadya wus manjing, ngumur telungpuluh taun, mangkana nagri Demak, pakumpulan para Wali,
    para mukti sulaka para pandhita.
  1. Angrembug ing kukumulah, mupakat samya methuki, lamun Seh Malangsumirang, kena kukuming negari, kinisas ing agami,
    katrapan nerak sesiku, laranganing sarengat, angaku badan rokani,
    kabanjure angaken kahananing hyang.
  1. Mila tan kenging suminggah, ing kukume den pateni, sarehne wus datan kena, ingeman den pituturi,
    rinirih den rerinding, marang kaponakanipun, Sunan Kudus punika, prenah kaponakaneki,
    langkung trisna kang paman sring tinangisan,
  1. Nanging Seh Malangsumirang, meksa kongas mingis-mingis, tanpa tetebeng ing tingkah, angedheng pangakeneki, kuneng ing rembug dadi,
    yata dhinawuhan sampun, Ki Seh Malangsumirang, yen badhe kaukum pati,
    pan ingobong aneng alun-alun Demak.

  2. Malangsumirang miyarsi, kalangkung sukanireki, sengkut tanpa walangdriya, mangkana rekyana patih, Wanasalam akardi,
    pancaka panggenanipun, badhe pangobongira, kuneng semana wus dadi,
    sampun pepak sapirantining pancaka.

  1. Praptane ing dina Soma, wus pepak ing para wali, tuwin kang para pandhita, miwah ta srinarapati, miyos sangking jro puri, siniwakeng alun-alun, kiduling wringin kembar, tinaruban sadayeki,
    srinarendra alenggah ingsingasana.
  1. Jajar lawan Jeng Susunan, Darajad ingkang pinusthi, niyang sagung wali pangarsa, ajajar lan sribupati,
    wali sosoran sami,
    mugeng kanan kering ngayun, banjeng para pandhita, kukama ngulama mupti,
    para jamhur anunggil sabangsanira.
  1. Kyana Patih Wanasalam, lawan kang para dipati, punggawa para satriya, aglar ing ngarsa nerpati, ingkang prameya mantri, tanpa linggaran supenuh, alun-alun balabar,
    Malangsumirang wus prapti,
    milya lenggah anggene wali sosoran.
  1. Sonane alit binekta, ngadhep ing ngayunireki, Malangsumirang cahyanya, sumaringah ayem nenggih, ing solah tan katawis,
    lamun wong arsa den ukum, ing reh sairib lawan,
    nguni Pangran Sitiabrit,
    ri sedhenge arsa kinisas in pedhang.
  1. Teteg teka yem kewala, malah sukane angenting, yata wau Jeng Susunan, Darajad parentah aglis, mring Sunan Kudus nuli, kinen andhawuhna gupuh, tibane kang tatrapan,
    ing kukumulah kang pasthi,
    marang Ki Seh Malangsumirang kisasnya.
  1. Datan kena suminggaha, Jeng Sunan Kudus nulya glis,
    dhawuhaken maring kang paman, paman andika tampeni,
    dhawuhe san pinundhi, mupakat marang sang prabu, myang sagung waliyulah,
    pra kukama Tanah Jawi,
    pra dipati punggawa para satriya.
  1. Andika kenging tatrapan, ing kukumulah sayekti, sangking parentahing sarak, trus trang ing dalil kadis,
    ijmak kiyas kang pasthi,
    tan kenging miser sarambut, sadaya namung darma, sangking andika pribadi,
    Ki Seh Malangsumirang matur sandika.
  1. Sarya mangkana delingnya, lah anaking Kudus mangkin, pancaka gya den suleda, mengko yen geni wus dadi, manira nulimanjing, maring pancakà tumurun, lan maninge manira,
    minta kertas lawan mangsi,
    ingsun karya nenulis wasiyatingwang.
  1. Manawa prapta ing lina,
    Jeng Sunan Kudus nulya glis, angsung mangsi lawan kertas, kalih koras watawis,
    sarya dhawuh mring patih, Wanasalam kinen gupuh, anyuled kang pancaka, sandika rekyana patih,
    gya sinuled pancaka dahana muba.
  1. Lenga duk kekayu pasah, kumantar kantar ngajrihi, latu mulad mring akasa, anggereng swaraning akasa, anggereng swaraning agni, kang ningali munduring, Seh Malangsumirang gupuh, pamit sarya sung salam, saksana minggah tumuli,
    mring pancaka salering wringin sengkeran.

  2. Tan kari lawan kang sona, kekinthil aneng ing wuri, praptaning luhur pancaka, nulya mudhun maring agni, prapta madyaning api,
    Ki Seh lenggah tumpang pupu, sona ngadhep ing ngarsa,
    tan tumama dening geni,
    nulya Ki Seh parentali maring sonanya.

  1. Kinen bah angambila, kartas kalam lawan mangsi, kang tinilar genya lenggah, arsa kinarya nenulis,
    sona tangginas bali, prapta ing enggenya wau, nulya angambil kartas,
    kang kari myang kalam mangsi,
    punang sona wangsul malili mring pancaka.
  1. Tumurun ambekta kertas, miwah kalam lawan mangsi, wus katur ing gustenira, Malangsumirang nulya glis, miwiti anenulis,
    neng sajroning geni murub, Ki Seh Malangsumirang, wus nyata ing lair batin,
    kinawasa sanyata Wali minulya.
  1. Minulya jati wisesa, winenang aliru dhiri, lawan Sang Maha Wisesa, karamate amumpuni, ing cipta tanpa siring, dadi barang karsanipun, pambontose kakekat,
    rahsa pamungkase ilmi,
    ing kamuksan wruh wekasing ana ora.
  1. Tan samar ing sangkan-paran, bisa mati jroning urip,
    urip sajroning pralina, wuryaning tan kenging pati, pilih ingkang udani,
    ing ujar ingkang puniku, anaa lagi nora,
    pan angel wong ulah elmi,
    liwat ewuh liwat rungsit liwat gawat.
  1. Bebaya kabina-bina, katreceta bilaeni,
    pae lan kang wus waskitha, ing lair tumekeng batin, waler-sangker sayekti,
    kang sampun weruh ing ngriku, sampurna kene-kana,
    bisa moring ganal-alit,
    sampun minggah ing jaman kasalametan.
  1. Dhasar ngelmune wus nyata, anulya dipun rangkepi, mateng kasutapanira,
    kono yekti tanpa tandhing, sayekti datan kenging, pinidak wayanganipun, tebih ing pancabaya, kacagak bekaning urip,
    sirnaning kang memala bilai dunya.
  1. Lamun ilmu tanpa tapa, cemplang-cemplang kurang ragi, mamanipun ing agesang,
    wajib ageguru sami,
    denya ngudi ing pamrih, manguswa tuduhing guru, supayane luntura,
    elmune ingkang sayekti,
    rahsaning kang ginedhongan kinuncenan.
  1. Kang sotya embanan sotya, manik embanane manik, kang sampurna babar pisan, kang patitis tutul-petis, nora mindhogaweni,
    pamungkas wekasing tuwuh, den seseg pandheseknya, mring guru satengah mati,
    lamun nora mengkono mangsa antuka.
  1. Pamejange guronira, ing elmune kang sajati, yen kurang panangisira,
    dhestun sira mung den wehi, ing elmu ruba-ricik,
    yeku elmu ukur-ukur, ukur urip kewala,
    dudu elmu kang permati,
    yen kang bodho pangrasane elmu nyata.
  1. Pan mangkana salokanya, ana jugul sangking wukir, marang wismaning kemasan, arsa tuku kencana di,
    mring kemasan den wehi, lancung kuning kang sinamun, prandene suka bungah,
    sijugul denya nampani,
    lancung kuning inganggep kencana mulya.
  1. Yata Seh Malangsumirang,
    kang aneng sajroning geni, eca denira nenurat,
    den adhep sonanira lit, dahana liwat luwih, mubal urubira dangu, teka ayem kewala,
    aub yayah mandakini,
    kang andulu yayah sinamberan dhandhang.

Terjemahan

Berkelana berjalan kian kemari, berkeliling mengelilingi praja-praja. Banyak pula manca-nagari yang telah dijelajahinya, ke- semuanya itu tak ada maksud tertentu ataupun tujuan tertentu. Sekedar hanya berjalan-jalan, berkelana menjelajahi daerah- daerah. Itulah yang dinamakan “laku utama bagi manusia sakti”, perilaku yang segila orang gila itu hanya dipergunakan se- bagai tirai diri saja, bahwa sesungguhnya Ki Seh Malangsumirang seorang ilmuwan dan kelewat sakti.

Sudah menjadi kebiasaan Ki Seh Malangsumirang melihat dan memperhatikan orang-orang yang pergi ke mesjid untuk sembahyang, namun Seh Malangsumirang sendiri tidak bersem- bahyang. Hanya anjingnya saja yang turut ke mesjid mengikuti orang-orang yang bersembahyang, tentu saja hal itu merepot- kan dan membikin gaduh orang-orang yang sedang bersolat di mesjid. Pernah sekali Ki Seh Malangsumirang dipaksa untuk bersembahyang, namun enggan juga. Dicemoohi ataupun dikata-katai, namun Ki Seh Malangsumirang tidak juga marah malahan hanya tersenyum saja, tak menjawab sepatah pun juga.

Merata berita tersiar ke segala penjuru praja, bahwasanya tindakan-tindakan ulah dan tingkah dari Ki Seh Malangsumirang jelas merintangi kekhusukan agama, menyingkur sarak rasululah. Kepadanya kalau diancam dan ditakuti akan kekuasasaan Sultán Demak, sama sekah tiada gentar hatinya. Bahkan keberaniannya timbul, seakan-akan tak ada orang yang ditaku- tinya, dan tak ada orang yang dapat melarang segala tingkah lakunya. Semakin diancam, semakin berani itulah Ki Seh Malangsumirang.

Tiga tahun lamanya tingkah-polah Ki Malangsumirang “berlaku gila”, tiga tahun pula Ki Seh Malangsumirang dianggap gila-gilaan.

Negara Demak menyadari bahwasanya perilaku Seh Malangsumirang jelas mengancam ketentraman, mengganggu kerukunan orang menjalankan ibadahnya untuk itu segera diadakan pe- rembugan untuk mengatasi keadaan yang serba resah.

Pada waktu itu umur Ki Seh Malangsumirang sudah mencapai 30 tahun, suatu ketika berkumpullah para Wali-agung, mukti, sulaka, pandita, membicarakan perihal Ki Seh Malangsumirang yang sudah berbuat gila-gilaan. Kesepakatan antara mereka bahwasanya Ki Seh Malangsumirang dinyatakan terang dan terbukti bersalah melanggar sarak kukumulah, mengaku dirinya berbadan rohani, mengaku dirinya tak ubahnya seperti Tuhan (Hyang) untuk segala kesalahan-kesalahan yang telah dilakukannya itu, jatuhlah putusan harus dihukum mati (kinisas).

Hal itu mengingat pula, bahwasanya sebelum putusan dihu- kum mati dijatuhkan kepadanya, pernah kepadanya (Ki Seh Malangsumirang) diusahakan oleh kemenakannya sendiri ialah Jeng Sunan Kudus yang sangat mengasihi pamandanya itu untuk disadarkan. Namun berkali-kali kepadanya diingatkan atau diberikan saran-saran yang baik dan menurut hukum-hukum agama, berkali-kah pula tidak digubrisnya, bahkan perbuatan gilanya menjadi-jadi.

Jadilah kepada Ki Seh Malangsumirang dijatuhj hukuman “kisas”, pelaksanaannya akan dibakar sampai mati di alun-alun Demak. Ki Seh Malangsumirang yang mendengar akan keputusan para Wali tadi sangat senang hatinya, sama sekali tak takut dan tidak gentar menghadapinya.
Jatuhlah hari Senin, Ki Wanasalam telah mempersiapkan se- gala sesuatunya sehubungan akan dibakarnya sampai mati Ki Seh Malangsumirang, sebagai akibat perbuatannya yang kegila-gilaan. Pada hari itu berkumpul para Wali-agung, pandita, tak ketinggalan Sultan Demak hadir dalam rangka pelakasanaan hukuman mati bagi Ki Seh Malangsumirang. Sultan Demak duduk di singgasananya berjajar dengan Jeng Susunan Derajad, para Wali-pangarsa ada di kiri-kanannya, menyusul segolongan dengan para wali-pangarsa para sribupati.
Di depan para Wali - pangarsa beijajar rapi para Wali - sorsoran sebelah-menyebelah kirikanan, para pandita, kukuma, ulama, mupti, para jamhur segolongannya. Di depan Nerpati Demak kelihatan Patih Wanasalam, para dipati, punggawa, satria. Di alun-alun berbaris rapi para pramea, mantri.

Kyai Seh Malangsumirang telah berada bersama-sama di tempat duduk segolongan dengan Wali Sora-soran dengan diikuti oleh anjing kesayangannya. Raut mukanya bercahaya terang bagaikan bulan purnama, hati tentram tenang pandangan matanya tajam mengarah ke depan. Sama sekali tak terasa takut di hatinya, dalam tingkah dan ulahnya tidak mencerminkan bahwasanya dia adalah terdakwa yang akan menerima hukuman mati (kisas), Ki Seh Malangsumirang tak ubahnya bagaikan pinang dibelah dua dengan Ki Sunyata Jatimurti atau Ki Seh Siti- jenar, serupa benar dalam penampilan dan ketenangannya.

Tak lama perintah dikeluarkan Jeng Sunan Derajad kepada Jeng Sunan Kudus, bahwasanya hukuman kisas pada Ki Seh Malangsumirang hendaknya segera dilaksanakan. Jeng Sunan Kudus segera memberitahukan kepada pamandanya Seh Malangsumirang," Paman Malangsumirang, kesepakatan dan keputusan para Waliullah, para kukuma setanah Jawa, para dipati punggawa dan para satria, menetapkan pada hari ini pamanda Ki Seh Malangsumirang dikarenakan terbukti sudah akan kesalahannya berbuat kegila-gilaan melanggar sarak agama Islam, dan berbuat kegaduhan sehingga masyarakat dan Negara Demak terancam keselamatannya lagi pula menyebar-luaskan ajaran-ajaran yang bertentangan dengan kukumulah, sehingga terjadi keresahan yang meluas seantero Tanah Jawa, pamanda Ki Seh Malangsumirang menerima hukuman kisas. Untuk itu paman bersiaplah menerimanya", Ki Seh Malangsumirang dengan senyum khasnya tak ubahnya dengan Ki Seh Sitijenar ber- kata kepada Jeng Sunan Kudus, "Wahai anakku Sunan Kudus, perintahkan segera menghidupkan unggunan kayu-kayu itu, manakala nanti apinya telah berkobar-kobar pamanmu akan masuk ke dalamnya. Namun kumintakan padamu nanti kubutuhkan secarik kertas kalam dan tinta, akan kutuliskan wasi- atku nantinya. Telah diterima kertas 2 koras (koras berarti jahitan, kemungkinan 2 jahitan kertas atau 2 buku isi kertas kosong), kalam beserta tintanya dan Jeng Sunan Kudus.

Kepada Patih Wanasalam segera diperintahkannya untuk segera mengapikan unggunan atau tumpukan kayu-kayu yang terletak di sebelah utaranya dari pohon beringin-sengkeran Sultan Demak. (Lazimnya setiap alun-alun utara maupun alun- alun selatan milik raja tentu dipelihara sepasang pohon beringin yang dikeramatkan, dan merupakan milik raja yang bertakhta sebagai kelengkapan kebesarannya, arti sengkeran-dikurung. Dan kebiasaannya pohon-pohon beringin tadi dikurungi dengan pagar).

Patih Wanasalam segera memulai menyiramkan minyak untuk menghidupkan unggukan-unggukan kayu, tak lama tumpukan-tumpukan kayu telah berubah menjadi api-unggun. Kobaran apinya menjadi-jadi, seakan-akan menjilat-jilat ke angkasa, suara kayu-kayu yang terbakar menderu mengaum bagai- kan raungan singa yang kelaparan. Semua yang menyaksikan berdiri bulu-romanya, hati tercekam karena sangat menakut- kan kobaran api yang telah menggunung itu.

Segera Ki Seh Malangsumirang berdiri, berjalan dengan langkah yang mantap menuju panggungan-pancaka, tak ketinggalan anjingnya turut serta mengikuti Ki Seh Malangsumirang. Setelah mengucapkan salam kepada para hadirin yang berada di sekitar panggungan-pancaka tadi, naiklah Ki Seh Malangsu- mirang dengan anjingnya kepanggungan-pancaka. Di atas sudah Ki Seh Malangsumirang bersama anjingnya, segera perla- han-lahan menuruni panggungan-pancaka masuk ke dalam api- unggun yang berkobar-kobar di tengah-tengah alun-alun Demak. Di tengah-tengah api unggun, tampak Ki Seh Malangsumirang dengan tenangnya duduk bersila. Anjing kesayangan- nya duduk pula di hadapannya, seakan-akan siap menerima perintah dari Ki Seh Malangsumirang. Apa yang tampak oleh para hadirin, suatu pemandangan yang menakjubkan. Badan Ki Seh Malangsumirang tiada mempan termakan api, utuh bagaikan tak kena apa-apa. Demikian pula anjingnya, seakan-akan tak ada api di sekelilingnya.

Ki Seh Malangsumirang segera memerintahkan anjingnya, untuk segera mengambil kertas kalam dan tinta yang ditinggalkan Ki Seh Malangsumirang di tempat duduknya semula. Anjing yang telah memanusia tadi segera mengerti akan perintah Ki Seh Malangsumirang, segera naik ke atas menuruni panggung-pancaka laju mengambil kertas kalam dan tinta yang sengaja ditinggalkan Ki Seh Malangsumirang.

Anjing kembali dengan membawa kertas kalam dan tinta, segera diserahkan kepada Ki Seh Malangsumirang.

Di dalam kobaran api yang panas dan meninggi setinggi gunung, dengan tenangnya Ki Seh Malangsumirang menulis wa- siatna dihadap oleh anjingnya yang sangat menjelma. Sesung- guhnya Ki Seh Malngsumirang Wali-mulya, tampak ya lahirnya ya batinnya. Mulya sejati keramatnya berlebih-lebihan, dirinya telah luluh dengan si pencipta. Dia seorang yang telah di- kawasakan untuk memurba (menguasai, dikuasakan karena roh- mat Tuhan Yang Mahaesa) keadaan lahir dan batinnya, beliau disebut pula seorang yang “mulya jati-wisesa”.

Keramatnya memenuhi, kemulyaannya tak terbatas, apa yang dicipta jadi, apa yang diinginkan ada. Dia pula yang telah memiliki penghayatan ilmu (pengertian) perihal kamuksan, itulah akhir dari pada segala ilmu. Tahu pula akan halnya awal dari mula dan akhir dari tiada. Lagipula tahu akan asal kehidupan itu, dan ke mana akhirnya akhir kehidupan itu. Dapat pula mati dalam hidup, dan hidup dalam kematiannya. Beliau adalah seorang wali agung yang tak mempan oleh pati, tak sebarang manusia di dunia ini yang memiliki ilmu yang begitu sempurna seperti Ki Seh Malangsumirang. Sesungguhnya tidaklah mudah orang menuntut ilmu itu, seribu-satu halangan terhampar di depannya.

Salah-salah bahaya mengancam jiwanya, namun bukan untuk si waskita dan bijaksana. Bijaksana dan waskita ya lahirnya ya batinnya, dia pula yang mempunyai wewenang untuk mengetahui ya di dunia ini maupun di dunia sana (akhirat), dia akan sempurna di dunia maupun di alam akhirat. Menyusupi halus dan kasar bukan halangan baginya, Ki Seh Malangsumirang sesungguhnya nyata dalam ilmunya (putus ilmunya)

Lagipula disertai gentur-tapa-bratanya, tidak mustahil Ki Seh Malangsumirang bagaikan tak akan dapat diinjak bayang- annya. Tak ada bandingannya, dijauhkan dari marabahaya dan hidupnya di dunia ini bagaikan ditopang pilar-pilar keselamatan saja.

Sesungguhnya ilmu yang tidak dilandasi oleh tapa (tapa diartikan selalu melatih diri mendekat kepada Tuhan Yang Maha- esa, selalu dapat menyeimbangkan lahir dan batinnya. Belum tentu diartikan harus menyakiti diri pergi ke tempat-tempat yang dikeramatkan, atau lain sebagainya), bagaikan masakan yang tiada rasanya. Sudah menjadi kewajiban manusia di dunia ini, mereka menuntut ilmu pada guru yang berilmu.

Namun bukan ilmu sebarang ilmu. bukan pula ilmu sulap. Ilmu yang sejati, sejati dan sempurna dalam segala-galanya. Jangan pula berkali- kali kau menuntut ilmu, tuntutlah sekaligus dan sekali jadi. Hendaknya yang awas dan waspada, dalam menuntut akhir dari segala ilmu, tak lain mengetahui akan akhir dari kehidupan ini. Kejar dan usahakan sampai kena, tanyai gurumu sehingga luntur sihnya padamu. Kalau tidak kau barengi dengan tekad yang kuat, hati yang mantap mana mungkin guru akan mem- berimu bontosnya ilmu. Jika tidak demikian, jangan dikatakan tidak mungkin gurumu hanya memberi ilmu “ruba-ricik” (membagi angka). Itulah yang dinamakan “ilmu ukur”, bukan itu yang dimaksudkan. Orang yang dungu menganggapnya dirinya tentu sudah memiliki “ilmu-sejati”, tak ubahnya dirinya yang dungu lagi goblog itu bagaikan ada orang muda lagi goblog per- gi ke tukang emas. Maksudnya akan membeli emas, kepadanya oleh tukang-mas tadi diberi dandanan serupa mas. Apa hendak dikata si pandir dan goblog lagi muda berasal dari gunung tadi, menganggapnya dandanan kuning keemas-emasan tadi emas yang sesungguhnya. Tiada tahunya itu barang palsu, itu sulap- an namanya namun masih bersikeras menganggapnya memili- ki barang dandanan dari emas mulya.

Selama menulis di dalam api-unggun yang berkobar-kobar tadi, Ki Seh Malangsumirang merasa tenang-tenang saja, demikian pula anjingnya. Seakan-akan tak terjadi apa-apa di sekitarnya, malah layaknya bernaung di bawah pohon yang rindang lagi lebat daun-daunnya. Mereka yang melihatnya, tak ubah hati mereka bagaikan disambar burung dandang.

XXIV. Lagu Dandanggula, 30 bait

  1. Malangsumirang esthanireki, pindha-pindha duk ing jaman kuna, caritaning tanah Gedhe,
    ing Babil nagara gung,
    duk ingobong Jengira Nabi, Ibrahim kalillulah,
    dene Sang aprabu, Namrut Sri Bathara Jabar,
    pangobonge ngangge pabusalen inggil, urube ingububan.
  1. Wusnya dadi urube kang agni, Kangjeng Nabi sininggot saksana, denira anyemplungake,
    ing pawirungan agung, Kangjeng Nabi rinekseng Widdi, sariranya tan pasah,
    ing dahana murub,
    punang pawirungan dadya,
    maligendah ngangge rarenggan mawarni, kinubeng patamanan.
  1. Tetaneman asri warni-warni, lan sinungan amparan mutyara, Jeng Nabi palenggahane,
    lawan sinung piturun,
    baju sangking sawarga luwih, gandanira angambar,
    kongas marbuk arum, yen ing dunya ora ana,
    ganda kadi bajune Nabi Ibrahim, piturun sangking swarga.
  1. Kuneng ingkang kawuwusa malih, Ki Seh Malangsumirang semana, sampurna ing panulise, pangrumpakaning suluk, semburatan elmu kang yekti, penggalanging sarira,
    semune anuju, rarase sinemu prana,
    pranitine ing titi amilangeni, langene dhadhanggula.
  1. Wus mangkana Ki Seh nulya mijil, sangking ing pancaka pan basmaran, den iring dening sonane,
    angampil suratipun,
    miwah kalam kalawan mangsi, Ki Seh Malangsumirang, wangsul mring genipun, lenggahan neng pasamowan,
    punang sona lenggah sarwi ngampil-ampil, seratan mangsi kalam.
  1. Yata wau sagung para Wali,
    miwah Kangjeng Sultan ing Bintara, tuwin para mupti kabeh,
    pra pandhita gung-agung, pra satriya para dipati, sagung mantri punggawa, ing saananipun,
    sami dahat kagawokan,
    jetung ngungun lenger-lenger tan kena ngling, gedheg goyang kepala.
  1. Ngalembana sami puji-puji,
    santi-santi mring Malangsumirang, wadya kang andulu kabeh,
    jejel sukup supenuh,
    sum engeren samya lok hi hi, he he he he lah nyata,
    nyata-nyata tuhu,
    tuhu-tuhu ngejawantah, katuwone wanine amiwahani, wahananing sunyata.
  1. Yata Ki Seh sesalaman aglis, lawan Kangjeng Susunan Darajad, myang pra Wali pangarsane, tuwin sang nata sampun,
    para Wali pandhita mupti, sadaya sesalaman, kumoyok ing pungkur, sawontening pasamowan,
    sami mamrih sapangating sang sinakti, Ki seh Malangsumirang.
  1. Nulya wau Ki Seh atur tulis, kang tinulis aneng jro dahana, penggalanging sarirane, tinapan ing sang prabu, mangka tilas ing wuri-wuri, tersandha kang ginagat,
    gita dadya suluk,
    suluk Malangsumirang,
    wastanipun mangka pancadaning elmi, rasa kang mengku rasa.
  1. Nulya kinen amaca kang tulis,
    marang wadya kang juru pamaca, kinen sora pamacane,
    supayane karungu, sawontene ing pancaniti, neng tengah pasamowan, gya winaca sampun, tembung madu pinasthika,
    pan mangkana ing unine punang tulis, wiwite kang ing ngarsa.
  1. Malangsumirang amurang niti, tan wrin baya denira mong gita, rarywa nom tan wrin dudune, anggelar ujar luput,
    tuna liwat tan wruh ing westhi, angucap tan wruh ing trap, amegat kekunthung,
    pangucape lalaluya,
    kumprung pengung paksa angaku linuwih, tan kena winikalpa.
  1. Andaluya kadedawan angling, kedalurung andarung solahnya, cumenthaka peksa ngene, anyung kirang ing laku,
    sasar-susur tanduking gusthi, anasar ambelasar,
    tan kena den rapu, atikah sawenang-wenang,
    tan pakering kumlungkung kalengki-lengki, tan ana sinantaa.
  1. Adoh-adoh anggoningsun ngapti, yen aparek reke kaparekan,
    ing ngaurip akeh lire, ing reh tan kena korup,
    reraketan kang den raketi,
    pamuketaning rahsa, sarahsaning elmu,
    maklum ing alam panikar, panukartaning karti arta-artati, kerut ing karahatan.
  1. Nahanta reh wuryaning arempit, sipta-ripta rikang pepingitan, pamengeting sang manginte,
    ing nalar tan sunulur, nalirah ing elmu sakalir, sun punggel tan sun gelar, gelaring raras rum,
    mung isun amburu kandha,
    wusnya telas pamacane ponang tulis, suluk Malangsumirang.
  1. Samya eram sagung kang miyarsi, amung ingkang sami ngalembana,
    nayu-hayu ing wuwuse, asuwe yen winuwus,
    wus mangkana risang pinundhi, Jeng Susunan darajad,
    asung sipta sampun,
    mring Sunan Kudus seksana,
    Sunan Kudus dhawuhken parentali aglis, mring Seh Malangsumirang.
  1. Dhuh jeng paman andika tampani, parentahe Kangjeng Panembahan, menggah jeng paman ing mangke, pan sampun tuhu-tuhu,
    tuhu lamun datanpa siring, ing rat datan paingan, sainganing tuwuh, tumuwuh alebda jiwa,
    jiwangga trus neratas tatas patitis,
    putus nyata-sunyata.
  1. Nanging paman andika ing mangkin, rumeksaa suhuning agama, angagema sesakide,
    kukudaning kang dudu, sakadare sarengat Nabi, rasul nayakaning rat, ing rat supayanut,
    anut ing agama sarak, kareksane sarasane dalil kadis, ijmak kalawan kiyas.
  1. Ing praniti aniti nagari, uger-ugering agama Islam, jumeneng pan sarengate, yekti kalawan kukum,
    kikmah ingkang amanca warni, saniskareng pakaryan,
    awon saenipun,
    kang leres lawan kang lepat,
    ala hayu gumelaring dalil kadis, kukumah myang wilayah.
  1. Milanipun jeng paman ing mangkin, amanguna kahenenganing tyas, sampun ta kasalah tampen,
    paman dipun amuhung, meheng tebih sangking nagari, sampun ngantos akarya,
    keron wowor-sambu, angendhoni bebundhelan,
    ngarangaken pager ngalikabken baris, dhoyongaken bandera.
  1. Pundi paman kang dipun karsani, padhepokan kang pantes kanggenan,
    marar dadosa pepundhen, kawajiban prajagung,
    kang memantes abusanani, busananing asrama, kasamaptani pun, minangka jimating praja,
    amartani saananing bumi-bumi, sadaya kasamadan,
  1. Ki Seh Malangsumirang nauri, heh ta anak ngong matuj" sandika, tyas ingsun lintang sukane,
    ngriki wonten wana gung, Kalampisan papan awerit, sepi tebih manungsa, ingsun aneng riku,
    cukup gubug rerompokan,
    datan ayun manira nganggo kang apik, mung sakadar kewala.
  1. Jeng Susunan Darajad miyarsi, dahat karenan miwah sang nata, tuwin para Wali kabeh,
    apepuji sadarum,
    wus mangkana bubaran sami, maring dununganira,
    sowang-sowang sampun, lamine datan winarna,
    Ki Seh Malangsumirang sampun amergil, neng wana Kalampisan.
  1. Data-tita ing Demak nagari, gantya malih ingkang kawuwusa, Jeng Kyai Geng Pengging mangke, sedheng neng puranipun,
    nanging lagya sanget wiyadi, atajin dhahar nendra,
    kalamun ing dalu,
    datan kauban wangunan,
    akekadhar hanggung manekung semadi, ening aneges karsa.
  1. Ingkang mangka sungkawaning galih, denya datan adarbe atmaja,
    ingkang apanjang yuswane, sakawan putranipun,
    wonten jalu wonten pawestri, nanging sami pralina,
    maksih sami timur,
    mila Kyai geng kalintang, amaledi kapengin darbeya siwi, kakung panjang yuswanya.
  1. Kang apekik ingkang sarwa wasis, lan kang yogya dadya paugeran, ing kulawangsa sakehe,
    ingkang pantes ing besuk, anutukna lelakoneki, denya kapati brata, semana anuju,
    wengine dina Jumungah,
    jeng kyai geng duk ing wanci pukul katri, kalangkung aripira.
  1. Ngantuk lagya erem-erem pitik, munggeng nataring kang pamelengan, tan adangu antarane,
    nulya na nguwuh-uwuh, saking aib swara dumeling, heh heh Kebokenanga, mengko pan tinurut, panedhanira mring suksma, sira bakal andawe atmaja urip, priya ngumure dawa.
  1. Ing warnane kalintang apekik, cahya mancur nuksmeng andakara, sedhenge mangsa katrine,
    lawan sekti pinunjul,
    sarwa wasis limpading budi, teguh sangkaning bocah, prawira dibyanung,
    kaonang-onang digdaya, mandraguna kanuraganira ngenting, kendele tanpa timbang,
  1. Anrang westhi jaya-wijayanti, iku besuk pinasthi ing Suksma, dadya paugeraning wong akeh, tegese dadi ratu,
    Tanah Jawa kang anduweni, pan iya sutanira,
    jumeneng ratwagung, angadhaton bumi Pajang,
    nanging dudu prajanira Pajang Pengging, kuthane sutanira.
  1. Besuk babad alas wetan iki, sakulone dhukuh ing Lawiyan, pan ing kono kadhatone, panjenengane tulus,
    nanging sira nora menangi, baleging sutanira,
    wus janjine besuk,
    sira mulih mring kamuksan,
    awit sangking ing kayunira pribadi, lumuh tumon ing dunya.
  1. Kasukeren andulu suker jis, kudu mulih mring karaton baka, sengsem nujwana margane,
    ing ulihira besuk,
    mring kamuksan ing alam suci, Iah wis Kebokenanga,
    nora cidra besuk,
    apan wus janjining suksma,
    Kiyai Geng kagyat tetela miyarsi, wungu andanaswara.

Terjemahan

Keadaan Ki Seh Malangsumirang tadi, tak ubahnya cerita- cerita kuna. Konon di tanah Gede Babil Raja Namrut Sri Ba- tara Jabar memerintahkan untuk membakar hidup-hidup Nabi Ibrahim Kalilulah. Tumpukan kayu menggunung, apinya berkobar melangit. Manakala Nabi Ibrahim di masukkan ke dalam api unggun tadi, atas kehendak Tuhan badannya tak mempan oleh api. Atas kehendak Tuhan pula, api-unggun berubah sebagai maligai yang sangat indahnya. Banyak hiasan mewarnainya, taman bunga mengelilingi penuh dengan beraneka macam puspita. Dari sorga perlengkapan-perlengkapan datang, dampar Jeng Nabi yang terhias dengan mutiara maupun busana yang dikenakannya. Bau harum memenuhi semerbak menye- bar ke segala penjuru, itulah ratu-ratunya bau harum tak ada yang menyamai harumnya busana Jeng Nabi Ibrahim pemberian dari sorga. Konon kata-kata yang dituliskan Seh Malangsumirang pada koras berlagukan Dandanggula tadi merupakan wasiat beliau, dikenal dengan nama “suluk Malangsumirang”.

Selesai menuliskan kata-kata wasiatnya, segera Ki seh Malangsumirang keluar dari api-unggun yang menggunung ganas ber- kobar-kobar tadi, diikuti oleh anjingnya yang selalu setia ke- pada Seh Malangsumirang. Sonanya membawa kertas kalam serta mangsi, Ki Seh Malangsumirang kembali ke tempat du- duknya semula bercampur dengan para Wali-sor-soran. Kesemuanya yang hadir terheran-heran menyaksikan kejadian yang baru-baru saja, bahwasanya Ki Seh Malangsumirang dengan badan seutuhnya bersama-sama dengan anjingnya keluar dari jilatan api-unggun yang berkobar-kobar. Para Wali-agung, Sul- tan Demak, pandita, mupti, satria, bupati dan para punggawa serentak menggeleng-gelengkan kepala tak ada yang berucap sepatah kata pun juga.

Namun terdengar juga suara berisik memanjatkan puji, sesanti pada Ki Seh Malangsumirang, “Bukti dan nyata, apa yang diucapkan oleh Ki Seh Malangsumirang sungguh kejadian, suatu kenyataan yang tidak bisa dibantah” demikian suara mereka yang bengong menyaksikan keajaiban tadi

Sunan Derajad, Jeng Sunan Wali-agung, para Wali-sor-soran, pandita, mupti disalami oleh Ki Seh Malangsumirang, tak ketinggalan semuanya yang hadir pun mendapatkan gilirannya. Mereka merasa mendapat mupangatnya dari hikmah sang sinakti Seh malangsumirang.

Ki Seh Malangsumirang segera mendekat pada Sultan Demak, kertas yang telah ditulisi selama di dalam kobaran pancaka- dahana segera diterimakan kepada Jeng Sultan. Maksud Seh Malangsumirang, semoga wasiatnya yang telah dibukukan tadi dapat dijadikan “suluk”. Selanjutnya dinamakan “suluk Malangsumirang”, yang tak lain suatu ilmu yang merupakan peng- hayatan pangkal-tolak ilmu rasa.

Sultan Demak menerimanya dengan senang hati, kepada juru-baca Kasultanan diperintahkan untuk segera membacanya keras-keras dengan maksud supaya dapat didengar oleh kese- muanya yang hadir. Para hadirin dengan tekun mengikuti isi Suluk Malangsumirang tadi yang berbunyi:
Malangsumirang yang tak tahu diri, seorang yang dungu namun memaksakan diri membuat sanjak (suluk), anak kecil yang tak tahu akan kebenaran (rarywa nom diterjemahkan anak yang belum berpengalaman atau muda dalam ilmunya, dapat dipersamakan dengan anak kecil)

Menyebarluaskan (memaparkan) ilmu yang salah (berbahaya, berbisa atau dapat dianggap akan mengganggu ketenang- an orang beragama) seorang yang amat pandir (bodoh, goblog, dungu) yang tak tahu akan bahaya (kesulitan), berkata seenaknya sendiri, bercerita yang tidak ada kebenarannya (bohong), bodoh dungu namun mengaku dirinya lebih pandai, (itulah dia Malangsumirang) tak dapat diragukan. bagaikan bulan purnama, hati tentram tenang pandangan matanya tajam mengarah ke depan. Sama sekali tak terasa takut di hatinya, dalam tingkah dan ulahnya tidak mencerminkan bah- wasanya dia adalah terdakwa yang akan menerima hukuman mati (kisas), Ki Seh Malangsumirang tak ubahnya bagaikan pinang dibelah dua dengan Ki Sunyata Jatimurti atau Ki Seh Siti- jenar, serupa benar dalam penampilan dan ketenangannya.

Tak lama perintah dikeluarkan Jeng Sunan Derajad kepada Jeng Sunan Kudus, bahwasanya hukuman kisas pada Ki Seh Malangsumirang hendaknya segera dilaksanakan. Jeng Sunan Kudus segera memberitahukan kepada pamandanya Seh Malangsumirang," Paman Malangsumirang, kesepakatan dan ke- putusan para Waliullah, para kukuma setanah Jawa, para dipati punggawa dan para satria, menetapkan padahari ini pamanda Ki Seh Malangsumirang dikarenakan terbukti sudah akan kesalahannya berbuat kegila-gilaan melanggar sarak agama Islam, dan berbuat kegaduhan sehingga masyarakat dan Negara Demak terancam keselamatannya lagi pula menyebar-luaskan ajaran-ajaran yang bertentangan dengan kukumulah, sehingga terjadi keresahan yang meluas seantero Tanah Jawa, pamanda Ki Seh Malangsumirang menerima hukuman kisas. Untuk itu paman bersiaplah menerimanya", Ki Seh Malangsumirang dengan senyum khasnya tak ubahnya dengan Ki Seh Sitijenar ber- kata kepada Jeng Sunan Kudus, "Wahai anakku Sunan Kudus, perintahkan segera menghidupkan unggunan kayu-kayu itu, manakala nanti apinya telah berkobar-kobar pamanmu akan masuk ke dalamnya. Namun kumintakan padamu nanti kubutuhkan secarik kertas kalam dan tinta, akan kutuliskan wasiatku nantinya. Telah diterima kertas 2 koras (koras berarti ja- hitan, kemungkinan 2 jahitan kertas atau 2 buku isi kertas kosong), kalam beserta tintanya dan Jeng Sunan Kudus.

Kepada Patih Wanasalam segera diperintahkannya untuk segera mengapikan unggunan atau tumpukan kayu-kayu yang terletak di sebelah utaranya dari pohon beringin-sengkeran Sul- tan Demak. (Lazimnya setiap alun-alun utara maupun alun- alun selatan milik raja tentu dipelihara sepasang pohon beringin yang dikeramatkan, dan merupakan milik raja yang bertakhta sebagai kelengkapan kebesarannya, arti sengkeran-dikurung. Dan kebiasaannya pohon-pohon beringin tadi dikurungi dengan pagar).

Patih Wanasalam segera memulai menyiramkan minyak untuk menghidupkan unggukan-unggukan kayu, tak lama tum- pukan-tumpukan kayu telah berubah menjadi api-unggun. Kobaran apinya menjadi-jadi, seakan-akan menjilat-jilat ke angkasa, suara kayu-kayu yang terbakar menderu mengaum bagaikan raungan singa yang kelaparan. Semua yang menyaksikan berdiri bulu-romanya, hati tercekam karena sangat menakutkan kobaran api yang telah menggunung itu.

Segera Ki Seh Malangsumirang berdiri, berjalan dengan langkah yang mantap menuju panggungan-pancaka, tak ketinggal- an anjingnya turut serta mengikuti Ki Seh Malangsumirang. Setelah mengucapkan salam kepada para hadirin yang berada di sekitar panggungan-pancaka tadi, naiklah Ki Seh Malangsumirang dengan anjingnya kepanggungan-pancaka. Di atas sudah Ki Seh Malangsumirang bersama anjingnya, segera perlahan-lahan menuruni panggungan-pancaka masuk ke dalam api- unggun yang berkobar-kobar di tengah-tengah alun-alun Demak. Di tengah-tengah api unggun, tampak Ki Seh Malangsu- mirang dengan tenangnya duduk bersila. Anjing kesayangannya duduk pula di hadapannya, seakan-akan siap menerima perintah dari Ki Seh Malangsumirang. Apa yang tampak oleh para hadirin, suatu pemandangan yang menakjubkan. Badan Ki Seh Malangsumirang tiada mempan termakan api, utuh ba- gaikan tak kena apa-apa. Demikian pula anjingnya, seakan-akan tak ada api di sekelilingnya.

Ki Seh Malangsumirang segera memerintahkan anjingnya, untuk segera mengambil kertas kalam dan tinta yang diting- galkan Ki Seh Malangsumirang di tempat duduknya semula. Anjing yang telah memanusia tadi segera mengerti akan perintah Ki Seh Malangsumirang, segera naik ke atas menuruni panggung-pancaka laju mengambil kertas kalam dan tinta yang sengaja ditinggalkan Ki Seh Malangsumirang. sebaiknya paman menjauhkan diri saja dan mencampuri urusan Negari, jangan pula paman Seh Malangsumirang berbuat sesuatu yang mencurigakan (mengundang rasa curiga), sebab tidak mustahil kalau diterus-teruskan perbuatan pamanda, sama halnya dengan melepas tali ikatan yang erat, menjarangkan pagar membubarkan barisan, merobohkan bendera.

Pamanda Seh Malangsumirang kami persilakan memilih, pilihlah tempat untuk padepokan paman yang pantas untuk ditempati, kami inginkan pula kelak menjadi pepunden, sebab sudah menjadi kewajibannya para prayagung, memelihara memperindah melengkapi asrama-asrama, bagi praja hendaknya dapat dijadikan “jimat” (banyak rahmatnya), rahmatnya tersebar meluas di antero bumi, kesemuanya akan turut serta merasakannya."

Ki Seh Malangsumirang menjawab ajakan-ajakan saran-saran Jeng Sunan Kudus atas nama Jeng Sunan Derajad, “Wahai anakku Jeng Sunan Kudus, aku sangat senang mendengar ajakan ananda Jeng Sunan Kudus itu, tak jauh dari sini ada hutan belantara, sebuah tempat yang masih gawat bernama Kalampisan, jauh dari keramaian lagi pula tak pernah manusia menjamah- nya, kuinginkan aku berdiam di situ, cukuplah sudah bagiku sebuah “gubug rerompokan” saja (gubug- sebuah bangunan biasanya terdiri dari atap daun-daunan tiang- tiangnya dari kayu-kayuan yang menyerupai rumah, namun sekedar untuk berteduh saja), tak kuinginkan kaku berdiam dalam sebuah bangunan (rumah, asrama) yang baik, yang kuinginkan hanya sekedar untuk tempat bernaung saja.” Jeng Susunan Drajad, Sultan Demak, para Wali-agung, Wali- sor-soran, pendeta, mupti, kukuma, kesatria, mantri, punggawa, dipati semua yang hadir, memuji keagungan dan kebesaran jiwa Ki seh Malangsumirang dengan segala kesederhanaannya. Bubarlah sudah pertemuan pada hari itu, semuanya kembali ke tempatnya masing-masing, Ki Seh Malangsumirang berdiri dan berpamitan segera laju me- nuju ke tempai pemukimannya yang baru, di hutan belantara yang gawat dan buas, di Kalampisan nama tempatnya.

Beralih cerita dari Negara demak, Jeng Kyai Pengging yang akan didongengkan,
pada waktu itu Kyai Ageng Pengging sedang dirundung malang, hatinya susah bukan kepalang, tak ada yang dikerjakannya kecuali berdoa dan bersemadi, mengurangi makan dan tidur, kepada Tuhan Yang Mahaesa selalu dipanjatkan doa-doa.

Adapun yang menjadikan kesedihan Kyai Ageng Pengging, tiada berputra yang panjang usianya, konon dahulu putranya empat, ada lelaki adapula yang perempuan, kesemuanya mati manakala masih muda, itulah yang menjadi sebab Kyai ageng Kebokenanga sangat susah, cita-citanya menginginkan anak lelaki, yang berumur panjang.

Rupawan lagi pula tahu akan segala ilmu, dan jadilah pula Pangeraning kulawarga (pangeran diartikan tempat pemberentian, atau tempat bernaung, berlindung tegasnya yang akan merupakan tuntunan tauladan bagi keturunan- keturunannya kemudian) dan diharapkan pula anak itu dapat melangsungkan keturunan Kyai Ageng Kebokenanga, pada suatu hari jatuh malam Jumat, manakala Kyai Ageng Kebokenanga sedang tekun dalam sema- dinya, waktu itu menunjukkan jam 3 pagi, rasa kantuk sangat mengganggunya.

Keadaan Kyai Ageng Pengging antara tidur dan berjaga, duduk bersemedi di tempat pemujaannya, tak lama antaranya, terdengar suara memanggil-manggil,
ada suara namun tak tampak rupa, (saking aib suara dumeling) "Wahai, Ki Kebokenanga. Apa kehendakmu, Tuhan mengabul- kannya. Kyai Ageng akan mempunyai anak lelaki yang panjang umurnya.

Lagipula rupawan, cahya raut mukanya memancar terang bagaikan sinar matahari di kala “mangsa katri” (pranata mang- sa Jawa menyebutkan inangsa-katri (ketiga, katelu) jatuh pada bulan dan tanggal antara 25/26 Agustus sampai 18 September)
sakti lagi pula bijaksana berbudi luhur, mula kecil anak itu nantinya sudah teguh imannya, perwira perkasa dan sakti, terkenal nantinya alean keperwiraannya, bijaksana lagipula amat sopan-santun (berbudi- luhur), namun keberaniannya luar biasa.

Sanggup jadi bebanten dari segala kesulitan (sanggup mengatasi segala kesulitan-kesulitan) selalu unggul dalam peperang- an, kelak akan menjadi Ratu diTanah Jawa,
dia pula besok yang dikehendaki oleh Hyang Suksma untuk menguasai bumi seluruh Jawa, dia Ratu Agung akan menjadi anakmu, Raja dari Negara Pajang, namun bukan kerajaanmu Pajang - Pengging ini,

Yang akan menjadi negara besuk (Pajang) tempatnya di hutan di sebelah timur itu, besok pula hutan itu akan dibabati, di situ akan berdiri Keraton Pajang, beliau akan terus-menerus menjadi raja, namun Kyai tidak akan mengalaminya, (menyaksikannya) sebab besok Kyai Ageng akan muksa, itupun dikarenakan keinginan Kyai Ageng sendiri, dikarenakan tidak menginginkan lagi untuk melihat duunia ini.

Tiada tahan Kyai Ageng melihat (menyaksikan) kebatilan-kebatilan dari ulah manusia,
kau paksakan dirimu pulang ke keraton-baka (akherat), besok kalau sudah masanya kau akan kembali ke alam baka, jalannya pun tersedia (sebabnya, alasannya ada) bagimu, untuk muksa kembali ke alam suci, ingatlah Kebokenanga akan kata-kataku itu, pasti terjadi pada dirimu sebab itu sudah menjadi kehendak Suksma," Kyai Ageng Pengging tertegun, bertanya-tanya dalam hatinya, bangun dari keadaan antara tidur dan berjaga, dalam hati tiada lain selalu bertanya-tanya.

XXV. Lagu Asmaradana, 23 bait.

  1. Wauta Kyai Geng Pengging, kagagas-gagas ing tyasnya, enget ing swara ujare, ngungun pepunguning driya, tapakur denya lenggah, kendel ing cipta sinamu,
    dahat sukuring Hyang Suksma,
  1. Sapraptaning bangun enjing, Kiyai geng nulya salat,
    subuh saparipurnane, kyai geng anulya lenggah, neng sanggar pamelengan,
    kang tansah ketang ing kalbu, nenggih ujaring kang swara.
  1. Nahanta lamenireki, kiyai geng garwanira,
    kacatur sampun ambobot, kuneng ing Pengging semana, gantya kang kacarita,
    nagari ing Bintareku, semana tulus rahaija.
  1. Mangsuli carita malih,
    kala Jeng Sultan ing Demak, nimbali Ki Ageng mangke,
    ing Pengging kang madayeng tyas,
    gawe rentenging praja, mila sang nata kalangkung,
    denya mrih seba mring Demak.
  1. Panjenenganira aji,
    Jeng Sultan Demak sapisan, denya mrih sebaa mangke,
    Ki Ageng Pengging ambangkang, tan purun asebaa,
    malah dumugi ing lampus, angantepi tekadira.
  1. Panjenengan sribupati, tulus keraton minulya, tan ana kara-karane, wong cilik enak atinya, tulus barang taneman, cinarita sang aprabu, lagya miyos siniwaka.
  1. Pinarak bangsal pengrawit, nimbali rekyana patya, miwah para alim kabeh, Ki Ageng ing Wanalapa,
    kang munggeng ngarsa nata, miwah Pangeran ing Kudus, lan Ki Ageng Sidikiman.
  1. Ngandika srinarapati, mring Patih Kartanagara, heh patih apa wartane,
    Ki bayi ing Pengging mangkya, patih matur wotsekar,
    ing warta sampun misuwur, Kiyageng agung santrinya.
  1. Pamireng kawula gusti, menggah raka srinarendra,
    Ki Ageng Pengging karyane, awrat seba ing panduka,
    ing watawis kawula, pan lami ubanggenipun, tinimbalan datan seba.
  1. Pangeran Kudus wotsari, menggah ta atur kawula, pukulun ing priyogane, panduka utusana,
    dhateng Pengging pun kakang, katingal won panedipun, menggah ta atur kawula.
  1. Ki Wanalapa turnya ris, aleres putra panduka, Pangeran Kudus ature, prayogiya utusan, nimbali ing rakanta, angandika sang aprabu, heh patih sira dutaa.
  1. Mantri loro kang abecik, kang wicaksana weweka, wruh lelungiding pasemon, kang bisa anamur lampah, patih matur sandika,
    wus kondur wau sang prabu, ki patih anata duta.
  1. Gya nuding mantri kekalih, kang wicaksana weweka, limpad pasang-grahitane, wruh lukita ing sanyata, tuhu punjul samanya,
    wus mangkat dutasang prabu, wong roro alelancaran.

  2. Datan kawarna ing margi,
    wus prapta Pengging lampahe, caraka tur uning age,
    mring pawong lurah parekan, yogya dipun aturna,
    Ki Ageng Pengging den gupuh, ulun dutaning narendra.

  1. Parekan gya matur aris, mring Ki Ageng tur uninga, awiyos gusti nah angger, panduka pan katamuwan, caraka sangking Demak, kiyageng ngandika arum, tamoningsun aturana.
  1. Parekan gya mintar aglis, wus panggih punang caraka, panduka ngaturana ge, lumebet ing madyasana, caraka gya umangkat,
    kepanggih kiyageng sampun, aneng panti madyasana.
  1. Duta dhawuhaken aglis, kiyageng sabda nata, panduka ngandikan age, ing ari mring nagri Demak, sarengan lampah kula, Kiyageng alon umatur, sandika duta linggiha.
  1. Caraka kalih gya linggih, wus sami anjawab tangan, sugata mucang amiyos, lan dhaharan saabenya, dyan sami ta dhahar,
    sampuning adhahar tutug, Kiyageng lon delingnya.
  1. Kawula dipun timbali, marang kanjeng srinarendra, ing mangke nuwun dukane, kawula boya lumampah, gandhek alon delingnya, punapata sababipun, Kiyageng alon delingnya.
  1. Tan wonten sababe malih, matura mring srinarendra, yen mengkono aturing ngong, gandhek alón aturira,
    heh Kiyageng panduka, punapa mantep pukulun,
    ing karsa ingkang mangkana.
  1. Kiyageng alón nauri, kaya bocah ta ki duta, nora weruh ing semune, gandhek alon aturira, datan sedyamamriha,
    ing karsa sampun jumurung, yen estu mantep ing tekad.
  1. Caraka pamit tumuli,
    arsa mantuk marang Demak, Kiyageng alon delingnya,
    lah ta sira umatura,
    ing kangjeng srinarendra, yen mengkono aturingsun,
    gandhek mundur sangking ngarsa.
  1. Datan kawarna ing margi, lampahe duta wus prapta,
    ing Demak katur ature, Ki Ageng Kebokenanga,
    langkung ngungun sang nata, kagagas raosing kalbu, rumangsa budi nonoman.

Terjemahan

Diingat-ingat apa kata suara tadi, dalam hati selalu bertanya-tanya, tertegun tiada lain yang dalam benaknya hanya memanjatkan doa puji syukur, ke hadapan Tuhan Yang Mahaesa atas rohmatnya, yang telah dilimpahkan kepada Kyai Ageng Pengging Kebokenanga.

Keesokan harinya Kyai Ageng Pengging bersolat, sehabis beribadah Subuh Kyai Ageng segera duduk di sanggar pamelengannya (tempat bersemadi), tiada henti-hentinya memuji syukur berdoa atas rohmat Hyang Suksma, keinginannya akan terkabul.

Tiada lama istri Kyai Ageng Pengging mengandung sudah 4 bulan,
kembali cerita Kerajaan Demak (Bintara), keadaan aman tentram penuh kesejahteraan.
Sultan Bintara tak henti-hentinya selalu merenung, akan sikap kakaknya Kyai Ageng Pengging Kebokenanga, tak akan seba ke Demak manakala kesusahan hatinya belum pulih, ditinggal saudara tua yang bernama Kyai Ageng Kebokanigara, gurunya pun wafat yang bernama Ki Seh Sunyata Jatimurti, tekadnya bulat lebih baik mati kalau dipaksa untuk seba ke Demak.

Keadaan Keraton Demak pada waktu Pemerintahan Sultan Bintara pertama, aman tentram dan sejahtera, rakyat menikmati keadilan dan kemakmurannya, aneka hasil bumi melimpah ruah memenuhi, konon pada suatu ketika Sang Prabu Bintara, berkenan mengadakan paseban
(siniwaka).

Bertempat di bangsal pangrawit istana Demak, Sultan Bintara berkenan memanggil sang patih, dan para ulama semua, Ki Ageng Wanalapa berada di depan raja, beserta Pangeran Kudus dan,
Ki Ageng Sidikiman.

Berkatalah Sultan Bintara kepada Patih Kartanagara, “Patih Kartanagara, bagaimana berita yang terakhir dari kakanda Kyai Ageng Pengging Kebokenanga, coba laporkan”, Yang Mulya Sultan Bintara, akan halnya berita Kyai Ageng Pengging, terkenal sudah ke segala penjuru Tanah Jawa, di Pengging banyak santrinya.

Demikianpula sepanjang yang kami dengar, sebabnya kakanda Kyai Ageng Pengging Kebokenanga, keberatan untuk seba (menghadap) ke keraton Demak, memang itulah sudah menjadi keinginannya kalau tidak mana mungkin lama sudah Sultan Bintara memanggilnya,
namun tak muncul juga untuk seba ke hadapan Sultan Demak." Pangeran Kudus menyambung laporan Patih Kartanagara, "Sultan Demak, perkenankanlah kami mengusulkan,
sebaiknya Yang Mulya Sultan Bintara mengutus (mengirimkan) “duta lagi ke Pengging, untuk sekali lagi meyakinkan diri benar tidaknya kehendak Kyai Ageng Pengging yang tidak sudi seba ke Demak itu”, berkatalah Sang Prabu Bintara kepada pung- gawanya.

“Kalian berdua mantri, pergilah ke Pengging. Pesanku kepadamu, berhati-hatilah jangan sampai diketahui maksudku yang sebenarnya. Coba selidiki apakah benar tekad Kyai Ageng Peng- ging tidak sudi menghadap ke Demak”, kedua mantri-duta segera memohon pamit.
Kedua mantri-duta sampailah sudah di Pengging, dan segera akan menghadap ke Kyai Ageng Kebokenanga. Lurah parekan menemuinya, dan segera menghadap Kyai Ageng melapor bahwasanya utusan Demak datang mohon diperkenankan menghadap. Kyai Ageng Pengging segera memerintahkan kepada lurah parekan untuk mempersilakan kedua mantri-duta dari Keraton Demak.

Kedua mantri-duta dengan diantar lurah-parekan segera rae- nuju kemadyasana, Kyai Ageng Pengging segra menjemputnya dan dipersilakan mereka duduk. Segera duta matur kepada Kyai Ageng Pengging, “Kyai Ageng, Sultan Bintara menghendaki Kyai Ageng untuk datang menghadap ke Demak. Kami juga diperintahkan untuk bersama-sama Kyai Ageng pergi hari ini juga ke Demak”, dijawabnya oleh Kyai Ageng Pengging, “Baiklah Duta Demak, saya silakan kalian mengaso terlebih dahulu, nanti kita bicarakan sebaik-baiknya”. Tamu-tamu segera dilayani makan,minum secukupnya,

Berkatalah Kyai Ageng Pengging kepada mantri-duta, “Para mantri-duta, telah kumengerti maksud timbalan Kangjeng Sultan Bintara kepadaku tadi. Namun, sekarang ini aku tidak bisa memenuhinya untuk menghadap ke Demak. Untuk ini saya mohon maaf sebesar-besarnya”, gandek (utusan raja) menyelanya," Kyai Ageng, apakah sebabnya Kyai tidak mau meng- hadap ke Demak?"

“Gandek, tak ada sebabnya padaku. Aturkanlah pada sri narendra, aku tidak bisa menghadap,” agaknya kedua gandek tadi merasa diremehkan oleh Kyai Ageng Pengging, terlonta: kata-katanya agak keras. "Apakah itu sudah menjadi tekad dan ketetapan Kyai Ageng untuk tidak mau menghadap ke Sultan Bintara?'.

Kyai Ageng Pengging menjawabnya, “Hai, gandek. Kau ini duta, jangan pula bertingkah seperti anak kecil”, kedua utusan menjawab, “Maafkan. Kyai, kalau memang demikian kehendak Kyai, aku hanya menyerah saja. Perkenankanlah kami ber- dua sekarang juga mohon pamit, kembali ke Demak”, Kyai Ageng mengizinkan kedua gandek, berlakulah mereka dari Pengging menuju ke Keraton Demak. Sebelum pergi masih juga Kyai Ageng Pengging sempat memesan kepada kedua gandek tadi," Jangan sampai lupa, sampaikan kepada Sultan Bintara apa yang menjadi jawabanku tadi."

Sultan Bintara telah menerima laporan kedua utusannya, bahwasanya Kyai Ageng Pengging tak mau seba ke Demak. Tiada lain yang terpikir dalam benaknya, kecuali mengira-ngira kalau demikian kakang Kebokenanga mempunyai maksud tidak baik terhadap kekuasaan Demak, terbukti berkali-kali kuminta datang tak mau juga.

XXVI. Lagu Sinom, 20 bait.

  1. Wus mundur caraka Demak, sing ngabyantara nerpati, yata ingkang winursita, nenggih Ki Ageng ing Tingkir, sampun miyarsa warti,
    yen kang rayi Pengging nengguh, tinimbalan mring Demak,
    Ki Ageng Tingkir mring Pengging,
    sampun panggih lawan Ki Gedhe Kenanga.
  1. Wus tata sami alenggah, ngandika Ki Ageng Tingkir, yayi para tinimbalan,
    mring kangjeng Sultan ngawati, apa wadine yayi,
    pagene nora lumaku, ingkang rayi turira, punapa damele ugi,
    wong dhedhukuh tinimbalan ing narendra.
  1. Heh yayi kaya punapa, tinimbalan datan prapti, marang ing negara Demak, paran ta dadine yayi, apa ta sira yayi,
    nora kabawah ing ratu, lemah kang sira ambah, saisine Tanah Jawi,
    pan sadaya duweke kang dadi nata.

  2. Kang rayi alon turira, Allah kang adarbe bumi, kadar anedya punapa,
    wong dhedhukuh den timbali, angling Ki Ageng Tingkir,
    aja wangkot areningsun, aja tampani lomba,
    lan aja gegampang pikir, pakewuhe yayi para ulatana.

  1. Yayi mungguh kaya sira, kalenthing pan wadhah masin, ambune pan durung ilang,
    sira wayahing nerpati, narendra Majapahit, pan tilase durung alum, apa dene ramanta, prakoswa prawira sakti,
    pramilane pinet mantu Brawijaya.
  1. Lah yayi pagene sira, teka ambuwang naluri,
    tinimbalan ing sang nata, menawa silih udani,
    yen pamanira yekti, arining ibu satuhu, manawa palimarma, sarehning dadya nerpati,
    duwe sanak ana desa ing adesa.
  1. Becik sira lumakuwa, isun yayi atut wuri, mangsa tegaa mring sira, pakewuhe sun calangi, kang rayi matur aris, kadya boten sapuniku, kakang bara-tan bara,
    mendah wong dadya nerpati,
    emut dhateng sanak kang lambung kasimpar.
  1. Ki Ageng Tingkir lingira, paran yayi karsaneki,
    Ki Ageng Pengging turira, pan inggih wonten punapi, nadyan nimbali malih, ameksa wong boten purun, kang raka sru ngandika,
    iya yayi wong aurip,
    yen amopo tinimbalan ing narendra.
  1. Mapan iya wong duraka, wasisan ngadegna baris,
    aja tanggung ing pratingkah, aja sira mungal-mungil, manawa ana jail,
    temah katail pakewuh, wong jawal ambebegal, yen kena den paekani,
    ingkang amrih pakandele wong ngawula.
  1. Kang rayi gumujeng suka, kakang tuwan pindho kardi, andika merangi tatal,
    bilai lara lan pati, sinten ingkang darbeni,
    pan kagunganing Hyang Agung, derenge wonten badan, papesthen ginawe dhingin,
    awon pened ing lukilmakpul tulisnya.
  1. Kang raka aris lingira, iya yayi apa malih,
    yen wis pesthi tekadira, pun kakang teka ngamini,
    sadina mituturi,
    semana pan sampun dalu, samya salat ing langgar, sampune asalat nuli,
    ingkang raka kelangkung sinuba-suba.
  1. Ing dalu ari ringgitan,
    sira Ki Ageng ing Pengging, anyugata mring kang raka, pan ringgit beber sawengi, semana ambarengi, garwanira wawrat sepuh, lair ingkang wawratan,
    ing sasi Jumadilakir,
    tanggalipun ping wolu nuju tahun Dal.
  1. Sareng mangsane kalima, ing dinane Rebo legi,
    ing wayah bangun raina, miyos jalu warna pekik, mapan Ki Ageng Tingkir, medalken bing-embingipun, Kyageng Kebokenanga, langkung sukanireng galih,
    wong nenonton wayang beber kagegeran.
  1. Ana kekuwung geng prapta, tetiga anyerot kali,
    garimis bareng sakala, ngandika Ki Ageng Tingkir, yayi putranireki,
    ingsun paringi jejuluk, Mas Karebet namanya, dene teka amarengi,
    ing laire wayang beber ingsun tanggap.
  1. Kang ir.yi alon turira,
    anuwun langkung prayogi, angsala sawab panduka, mugi kalisa ing sakit, kawula inggih darmi, panduka ingkang sesunu, mugi pinanjangena, yuswane kang jabang bayi,
    mugi-mugi tulusa nugrahaning Hyang.
  1. Cinarita tigang dina,
    Ki Ageng Tingkir neng Pengging, kuneng ganti winurcita,
    ing Demak srinarapati, tandya wau nimbali, mring ulama agung-agung, tuwin rekyana patya, miwah sakeh para wajir,
    lan Pangeran Kudus kang munggeng ing ngarsa.
  1. Lan Ki Ageng Wanapala, sigra denira nimbali,
    wus munggeng ngarsa narendra, ngandika srinarapati,
    heh sagung para wajir, myang ulama agung-agung, padha angawruhana,
    ing mengko ki raka Pengging,
    mapan nedya madayeng keratoningwang.
  1. Heh ta kakang Wanalapa, sira ingkang ingsun tuding,
    andhawuhna bantahingwang, sira dadi wakil marni,
    marang ki raka Pengging, rong prakara bantah isun, heh kakang tuduhana, endi ingkang dipun pilih, salah siji ing jaba lan jeronira.
  1. Ki Wanalapa turira, sandika karsaning aji, kawula darmi lumampah, ngemban timbalan nerpati, ngandika sribupati,
    lah nuli mangkata gupuh, mundur Ki Wanalapa, sing ngabyantara narpati,
    sigra mangkat cara santri lampahira.
  1. Datan kawarna ing marga, tigang dina prapteng Pengging, pan lajeng atur uninga, yen wonten tetamu prapti, marang Ki Ageng Pengging, utusane sang prabu, Jeng Sultan ing Bintara, Kiyageng alon nauri,
    aturana jujug sanggar palanggatan.

Terjemahan

Konon kakak dari Kyai Ageng Pengging, ialah Kyai Ageng Tingkir telah mendengar kabar bahwasanya Sultan Bintara berkali-kali utusan ke Pengging untuk memanggil adiknya seba ke Demak. Namun berulang kali utusan datang, tetap jawaban Kyai Ageng Pengging tak mau seba ke Demak, Hari itu juga Kyai Ageng Tingkir memutuskan untuk pergi menemui adiknya Kyai Ageng Pengging.

Bertemulah sudah Kyai Ageng Tingkir dan adiknya ialah Kyai Ageng Kebokenanga, dan setelah dipersilakan duduk Kyai Ageng Tingkir segera memulai pertanyaannya, “Adinda Kyai ageng Pengging, bukankah yayi (dinda) dipanggil untuk menghadap Sultan Bintara di Demak? Mengapa pula adinda tak mau seba, apakah sebabnya?” Kyai Ageng Pengging dengan lemah lem- but menjawab pertanyaan kakaknya Kyai Ageng Tingkir, "Kakanda Kyai Ageng Tingkir, apa gunanya dinda ini orang desa. Mengapa pula Sultan Bintara memanggilku, apa pula gunanya aku ini bagi seorang Sultan? "Kyai Ageng Tingkir menyapanya, “Adinda Kyai Ageng Kebokenanga, mengapa pula dinda enggan untuk memenuhi dawuh timbalan Sultan Bintara itu? Bagaimana pula nanti jadinya, tidakkah dinda mengakui bahwa Pengging dan Tingkir itu termasuk di bawah kekuasaan De- mak? Setidak-tidaknya tanah-tanah Pengging yang kau diami ini bukankah pula termasuk kekuasaan Demak? Bahkan Ratu Demak itu menguasai seluruh Tanah Jawa, bukankah demikian kenyataannya?”

Kyai Ageng Pengging menanggapinya dengan kata-kata yang lembut dan sareh, “Kanda Kyai Ageng Tingkir, segala bumi ini tak ada lain yang memiliki dan menguasai kecuali Allah. Mak- sudnya apa memanggil orang dusun seperti dinda ini”, selanjut- nya masih juga Kyai Ageng Tingkir mengejar dengan pertanyaan-pertanyaannya. "Dinda Kyai Ageng Pengging, janganlah kau hanya bersikeras saja. Coba bayangkan akan segala kemungkinan yang akan terjadi padamu, waspadalah akan bahaya yang akan mengancam akan keselamatan dinda.
Dinda, sesungguhnya bagaikan kelenting tempat masin (se- jenis asinan ikan) dinda itu, bagaimana pula masih juga terasa (tercium) akan baunya, tidak akan hilang. Dinda Kyai Ageng Kebokenanga adalah cucu dari Raja Agung Majapahit Prabu Brawijaya, lagipula dinda putra seorang prajurit perkasa, perwira, tangguh apalagi sakti. Tidak mustahil ayahanda diambii menantu oleh Prabu Brawijaya. Dirimu itu, bagaikan bau yang belum juga hilang, andaikan bunga belum juga layu.ke Pengging Kyai Ageng Wanalapa telah datang untuk melapor. Segera Kyai Ageng Wanalapa maju ke depan, dan di hadapan Sultan Bintara menghaturkan sembah untuk kemudian mela- por perihal hasil-hasilnya diutus ke Pengging untuk menanyai Kyai Ageng Kebokenanga.

“Perkenankanlah saya melapor ke hadapan Sultan Bintara, tugas saya sebagai utusan Jeng Sultan untuk mengajukan pertanyaan-pertanyaan “gagal” tidak berhasil.
Tidak ada salah satu yang dipilihnya, namun tidak meno- lak pula kedua-duanya. Kyai Ageng Pengging tak punya keinginan apa-apa, keinginannya hanya satu ingin berdiam diri di Peng- ging saja. Untuk itu, semoga Jeng Sultan Bintara menerimanya, dan kami mohon maaf sebesar-besarnya atas gagalnya kehen- dak sribupati”.

“Kuduga kanda Kyai Ageng Pengging tidak berbuat wajar, tata kelahirannya bermurah hati bermanis-manis namun jauh dalam lubuk hatinya ada sesuatu yang disembunyikan. Tentu, mem- punyai rencana terhadap Kasultanan Demak”, demikian gumam sribupati Demak Sultan Bintara. Kepada Jeng Sunan Kudus Sultan Bintara berkata, “Dinda Jeng Sunan Kudus, pergilah sekarang juga ke Penging. Bawalah wadya andalan seba- nyak yang diperlukan, tugas kanda hanya satu. Jika terbukti kanda Kyai Ageng Pengging mempunyai maksud-maksud tertentu, paling tidak ada tanda-tanda akan berbuat merongrong kewibawaan Kasultanan Demak jangan ragu-ragu yayi kenailah aturan-aturan sesuai dengan hukum dalil dan kadis”, Jeng Pangeran Kudus sendika seraya menghaturkan sembah bermo- hon diri untuk segera berangkat ke Pengging. Sang Prabu Demak kembali ke kedaton, para Wali-agung, pandita, niyaka, pra- mea kembali ke tempatnya masing-masing
Tujuh orang andalan Demak yang kesemuanya menyaru se- bagai santri menerima perintah dari Jeng Pangeran Kudus, beliau pun berbusana selayaknya seorang santri dusun. Tak lupa pusaka wasiat Kudus dibawanya, sebuah bende (semacam gong) bernama Kyai Macan konon istri Jeng Sunan Kudus yang membawanya. Sebuah pusaka wasiat yang berasal dari Adipati Terung, yang amat bertuah sarana untuk maju ke medan-laga. Tujuh perwira andalan Demak berjalan beriringan, Kyai Macan dibawanya dipikul oleh para santri tadi laju menuju ke Pengging. Sampailah mereka ke batas pinggiran Nagara Pengging, ada sebuah dusun agak jauh mempunyai sebuah pohon Beringin yang besar tumbuh di tegal (ladang). Berhentilah Jeng Pangeran Kudus beserta ketujuh sahabatnya, mengaso di bawah pohon mandera (beringin) besar lagi rindang.

Selagi mereka mengaso di bawah pohon beringin yang rindang tadi, datanglah bekel desa mendekati Jeng Sunan Kudus. Ber- tanyalah Ki Soma, “Ki sanak, kami ucapkan selamat kedatang an kalian di sini. Bolehkah kami bertanya, siapa ki sanak ini dari mana dan mau ke mana?” Jeng Sunan Kudus menjawabnya, “Kyai Soma, saya bernama Amad Sapanyana seorang santri dari Kudus. Kami hendak mencari saudara tua kami di Peng- ging.”
"Apakah kiranya kami dapat mengundang ki sanak untuk mampir (singgah di gubug kami, kami persilakan menikmati dawe- gan (kelapa muda) sekedar untuk penyangga haus dan sekedar makanan untuk penyangga lapar. Namun kuminta maaf jika sekiranya nanti kurang tata dalam kami menerimanya, maklum ki sanak orang dusun.

“Kyai Soma, terima kasih kuucapkan atas budi baikmu. Ku usulkan baiklah sahabatku ketujuh orang yang dahaga, beri- lah mereka dawegan”. Kyai bekel desa segera pulang ke rumah mengambil dawegan, kembali dijinjingnya beberapa buah di tangan kiri dan kanannya.
Diaturkannya dawegan dawegan yang dibawanya kepada Amad Sapanyana, dan ucapan terimakasih diterimanya pula dari Jeng Sunan Kudus (Amad sapanyana). Dawegan segera di- minum oleh Jeng Sunan Kudus, demikian pula para sakabat Sunan tak ketinggalan turut serta meminum dawegan pemberi- an bekel desa Ki Soma tadi.

“Paman bekel desa Ki Soma, jalan mana yang harus kutempuh pergi ke Pengging itu?”, dijawabnya jalan menuju Peng- ging dari dukuh Ki Soma mengarah ke barat-daya. Tak berapa katalah Kyai Ageng Tingkir kepada Kyai Ageng Pengging, "Dinda, anakmu yang baru dilahirkan itu kuberi nama Mas Kare- bet. Sebab kebetulan pada waktu lahirnya, dinda sedang menyelenggarakan tontonan “wayang-beber”. Kyai Ageng Peng- ging menjawabnya, “Kakanda Kyai Ageng Tingkir, terimaka- sih dinda ucapkan. Semoga pemberian nama dari kakanda Kyai Ageng Tingkir membawa hikmat dan rahmat, dijauhkan dari penyakit. Dinda hanya mempunyai kewajiban ngemong (menjadi wadah sarana akan dilahirkannya si bayi itu) bayi ini, kanda Kyai Ageng Tingkirlah yang berputra. Semoga dipanjang- kan umurnya, mudah-mudahan rohmat Tuhan selalu terlimpah padanya”.

Tiga hari lamanya Kyai Ageng Tingkir menjadi tamu di Pengging, ganti Kerajaan Demak yang akan diceritakan. Srinarapati Sultan Demak pada suatu ketika berkenan mengumpulkan para ulama, para wajir (vizier, ah hof vd sultan; atau wazir, perdana menteri. Diterjemahkan pembesar-pembesar dilingkungan Kasultanan Demak), patih, dan Jeng Pangeran Kudus, beserta Ki Ageng Wanapala.

Berkatalah Sultan Demak kepada para hadirin, "Wahai kali- an para wazir, para ulama agung, hendaknya kalian ketahui bah- wasanya kakanda Kyai Ageng Pengging Kebokanigara nyata sekarang ini menentang pemerintahan yang syah di Demak. Itu berarti suatu tantangan bagiku, sebagai Sultan yang menyelenggarakan tertibnya pemerintahan dan yang menguasai seluruh bumi Tanah Jawa beserta semua yang termasuk di dalamnya.

Kakang Wanalapa, anda saya tugaskan untuk menemui kangmas Kyai Ageng Pengging. Tugas yang anda jalankan menanyakan kepada kangmas Kyai Ageng Kebokenanga, mana yang akan dipilih dari dua pertanyaan yang kuajukan. Pilih salah satu, kangmas kyai Ageng Kebokenanga memilih yang di dalam, atau memilih yang di luar (milih siji ing jaba lan jeronira)".

Ki Wanalapa menyanggupkan diri diutus sebagai duta Sultan ke Pengging, dan melapor, “Jeng Sultan, segala perintah telah kami terima. Sebagai duta, tak ada lain tugas kami hanya menjalankan perintah atas nama Sultan”. “Baik kakang Wanalapa, keijakan dengan segera dan berangkatlah”, seru Sultan Demak kepada Kyai Ageng Wanalapa. Berpamitanlah Kyai Ageng Wanalapa di hadapan Sultan dan Sunan Kudus, laju berangkat menuju ke Pengging.

Kyai Ageng Wanalapa menyaru sebagai seorang santri, be rangkat menuju Pengging. Sampailah sudah Kyai Ageng Wanalapa di kapenggingan, pada yang bertugas menyampaikan pesan ingin bertemu dengan Kyai Ageng Pengging, Pamongan santri Pengging melapor kepada Kyai Ageng Kebokenanga, bahwasanya ada utusan Demak seorang santri bernama Kyai Ageng Wanalapa. Kepada santri pamongan diperintahkan untuk segera mempersilakan Kyai Ageng Wanalapa menuju ke sanggar palanggatan (tempat menjalankan ibadah).

XXVII Lagu Asmaradana, 11 bait.

  1. Tandya ingaturan nuli, Ki Ageng ing Wanalapa,
    wus manjing langgar lampahe, kepanggih Kiyageng sigra,
    dan sira uluk salam, sinauran salamipun,
    pra samya atata lenggah.
  1. Semana Kiyageng kalih, pra samya anjawab tangan, Ki Ageng Pengging ature, panduka sami katuran, yayi sarawuhira,
    Ki Gedhe ature nuwun
    sih palikrama panduka.
  1. Ki Gedhe Pengging ngling-aris- yayi ingutus punapa,
    panduka maring sang katong, Ki Wanalapa turira,
    kinen matedhakena, bantahipun sang aprabu, jawaben dipun pratela.
  1. Iya sira pilih endi,
    ana luwih sangking ana, kang suwung liwat suwunge, lawan aturu sapisan,
    melek salawasira, lawan turu saben dalu,
    lawan melek saben dina.
  1. Mangan sepisan maregi, sajege denya tumitah, lawan mangan saben sore, pangelihe saben dina, payo sira piliha, timbalane sang aprabu, yen sira pilih kang ana.
  1. Lan amangan saben ari, alapen negara Demak, mupung ta masih sang katong, Ki Ageng Pengging turira, punapa sang nata,
    salah karya ing tumuwuh, ing ngriki wonten punapa.
  1. Kaget kawula tan sipi, timbalane srinarendra, ngangge karya walangatos, kyai panyana kawula,
    ratu kalipahing Hyang, yekti budi luwih luhur, wekas-wekasing utama,
  1. Kawula boten amilih, sadayane mapan arsa, yen miliha awak ingong, sawiji pan siya-siya,
    adhi atur kawula,
    mugi katura sang prabu, kawula den darbe karsa.
  1. Ki Wanalapa nauri, puniku atur panduka, tan ana wewekasane, sekuthu atur panduka, dhateng srinaranata, tanpa gawe lampah isun,
    den utus nateng ing Demak.
  1. Panduka tan darbe milih, bantahipun srinarendra, lah kadi pundi dadose nedha kira kantuna, anulya sesalaman,
    Ki Ageng Pengging lingnya rum, adhi waweling manira.
  1. Matura ing sribupati, kawula tan darbe karsa, borong punapa sang katong, sadayane kula arsa,
    sirik yen amiliha,
    tanpa wekasing tumuwuh, yen milih tuwin ngungkurna.

Terjemahan

Masuklah Kyai Ageng Wanalapa ke sanggar palanggatan, kepada Kyai Ageng Pengging yang telah menanti di ambang pin- tu segera diucapkan salam. Kyai Ageng Pengging membalas mengucapkan salam kepada Kyai Ageng Wanalapa, kedua-duanya duduk dengan tenangnya di sanggar palanggatan sambil berjabatan tangan.

“Kyai Ageng Wanalapa kuucapkan selamat atas kedatangan Kyai di Pengging ini”, seru Kyai Ageng Pengging kepada Kyai Ageng Wanalapa. “Kyai Ageng Pengging, saya mengucapkan te- rima kasih. Dan teriring salam sejahtera pada Kyai Ageng dan seluruh warga Pengging semuanya”, demikian balas Kyai Ageng Wanalapa. “Dinda Kyai Ageng Wanalapa, tugas apa yang dibebankan pada dinda untuk datang menemui kadang Pengging ini?” Kyai Ageng Wanalapa menerangkannya, "Jeng Sultan Demak mengutus dinda untuk menyampaikan kepada kanda Kyai Ageng Pengging, memilih salah satu dari dua pertanyaannya. Permohonan dinda, sudilah kanda Kyai Ageng Pengging memilihnya dengan tegas dan nyata.

Kelewat (lebih) ada dari ada, dan yang kosong kelewat (lebih) kosong. Tidur sekali, namun berjaga sepanjang masa. Tidur tiap malam, dan berjaga tiap harinya. Sekali makan kenyang salamanya hayat dikandung badan, atau makan tiap sore namun masih juga merasa lapar tiap harinya.

Silakan kanda Kyai Ageng Pengging memilihnya pertanyaan-pertanyaan yang diajukan Srinarapati Demak itu.

Dinda ketahuilah, jika dinda milih “yang ada” dan menghendaki makan setiap harinya ambillah Negara Demak selagi Sultan Bintara masih memegang kekuasaannya", Kyai Ageng Pengging menanggapinya, “Dinda Kyai Ageng Wanalapa, apa pula yang dikhawatirkan Sultan Bintara itu. Coba lihat dinda, di Pengging ini ada apanya? Terheran-heran kanda dibuatnya akan pertanyaan Srinarendra Demak itu, mengapa pula segala pertanyaan tadi agaknya bermuka dua. Setidak-tidaknya penuh dengan kecurigaan terhadap Pengging, Kyai menurut hematku bukankah seorang ratu itu menjadi kalifah Tuhan. Bukankah seorang ratu itu, manusia yang sesempurna-sempurnanya (paling sempurna)? Dinda bagiku tak ada pilihan, dan aku ti- dak memilih. Atau, aku menghendaki kedua-duanya. Kalaupun aku memilih salah satu di antaranya, tiada guna bagiku. Adi Kyai Ageng Wanalapa, baiklah aturkan pada Sultán Bintara, bahwasanya Kyai Ageng Pengging tidak memilih”.

Kyai Ageng Wanalapa menyaurinya, “Kanda, jawaban kanda tidak meyakinkan bagiku. Nyatanya dinda tidak memilih salah satu, atau mau menerima kedua-duanya. Kalau demikian gagallah tugas dinda, tiada gunanya diutus menjadi duta srinarendra Demak. Bagaimana nanti jadinya,” Kyai Ageng Wanalapa segera minta pamit dan menyalami Kyai Ageng Pengging. "Adi kyai Ageng Wanalapa, pesanku padamu tolong sampaikan pada Sribupati Demak.

Bahwasanya akan halnya pertanyaan-pertanyaan Sribupati Demak tadi kepadaku, aku tak ada pilihan kedua-duanya. Terserah kepada Sultan Bintara yang akan menanggapi jawabanku itu, sebab kedua-duanyapun aku mau. Bagiku memilih itu suatu pantangan, tiada guna bagiku hidup sebagai manusia di dunia ini kalaupun aku sampai memilih satu di antaranya. Sebab manusia itu tak berhak memilih, ataupun menolak", demikian Kyai Ageng Wanalapa menerima pesan akhir dari Kyai Ageng Pengging segera laju kembali menuju ke Demak

Lagu Pangkur, 34 bait.

  1. Tan cinatur lampahira,
    pan Ki Gedhe ing Wanalapa prapti, ing Demak telatahipun,
    wauta kang kocapa,
    nagri Demak semana miyos sang prabu, pepak kang para niyaka,
    miwah ingkang para Wali,
  1. Sang prabu lenggah dhedhampar, alelemek babut baludru sari, banyak-dhalang aneng pungkur, miwah ardawalika,
    kekacu mas sawunggaling aneng pungkur, pra pandhita munggeng kanan,
    para Wali munggeng ngarsi.
  1. Ingkang aneng ngarsa pisan,
    Jeng Pangeran ing Kudus kang wewangi, sang nata ngandika arum,
    heh sanak-sanak ingwang,
    kaya paran lakune carakaningsun, Ki Gedhe ing Wanalapa,
    ingsun duta maring Pengging,
  1. Pangeran Kudus tur sembah,
    ulun dugi pun kakang angsal kardi, tan antara nulya rawuh,
    Ki Gedhe Wanalapa,
    dumerojog ing ngarsanira sang prabu, sigra wau atur sembah,
    dhumateng srinarapati.
  1. Sang nata alon ngandika,
    lah bageya ki raka sira prapti, Ke Gedhe ature nuwun,
    lampah amba kaduta,
    andhawuhken timbalan dalem sang prabu, pun kakang Kebokenanga,
    ing Pengging tan angsal kardi.
  1. Tan wonten kang den piliha, sedayane pan sami den karsani, tan nedya punapa wau, ciptaning jro wardaya,
    mung dhedhukuh kewala panedyanipun, kula sumangga sang nata,
    aturipun Kyai Pengging.
  1. Sanget atadhah deduka,
    pan lengganangandika sribupati, ing netya sapan sinamun,
    batos angemu rasa,
    tan prasaja alebet pengangkahipun, kawala dugi tan cidra,
    borong punapa karsa ji.
  1. Sang nata alon ngandika,
    mring Jeng Pangran ing Kudus ingkang tinuding, yayilumakuwa gupuh,
    mring Pengging tuwanana,
    yen sakira sayekti aduwe kayun, lah mangsa bodhoa sira, tatrapna ing dalil kadis.
  1. Jeng Pangran Kudus sandika,
    atur sembah wus lengser ing ngarsa ji, gya ngedhaton sang aprabu,
    sagung Wali pandhita,
    myang niyaka prameya bubar sedarum, mring wismane sowang-sowang,
    nehen gatya kang winarnni,

  2. Ingkang lagya perdandanan,
    Kangjeng Pangran ing Kudus wus angrakit, sahkabatira pepitu,
    pra sami nglugas-raga,
    cara santri jeng pangran busananipun, wasiyatira binekta,
    bendhe Ki Macan kang nami.

  1. Bektanipun ingkang garwa,
    saking sang dipati ing Terung nguni, ginendhong sahkabatipun,
    tandya wau lumampah,
    ngidul-ngulon ingiring tiyang papitu, tan cinatur lampahira,
    semana pan sampun prapti.
  1. Talatah Pengging nagara,
    tepis wiring dhusun radi kapering, pan ana wit mandira gung, satengah pategilan,
    Kangjeng Pangran ing Kudus kendel neng ngriku, ingadhep sakabatira,
    papitu tarap alinggih.
  1. Tan antara wonten prapta,
    bekel desa Ki Soma kang wewangi, menengkreng saduwa timpuh, umatur mring jeng pangran,
    heh ki sanak bageya sarawuhipun, lan ing pundi wismanira,
    sinten sinambating wangi.
  1. Jeng Pangran Kudus delingnya, santri Kudus wasta kula kiyai, Amad Sapanyana wau,
    dene panedyaningwang,
    marang Pengging ngupaya kadangsun sepuh,
    lan paman sapa ranira, Ki Soma umatur aris.
  1. Wasta kawula pan Soma,
    yen kepareng anak kula aturi, kampira mring wismaningsun, kularsa anyunggata,
    sawontene sekadare tiyang dhusun, toya-toya lan dawegan,
    kalamun panduka sudi.
  1. Kekaruh tetiyang desa,
    tanpa krama sigug tur kawlasasih, neng riki won tingalipun,
    jeng pangran ris ngandika,
    sun tarima paman ing pasihananmu, nanging ta panedhaningwang, namung rewang ingsun iki.
  1. Sedaya sami kasatan, sinungana dawegan dipun aglis, Ki Soma gya miniar gupuh, mring desa angupaya,
    pawong batur amenek dawegan sampun, sawusira pinarasan,
    gya wangsul mring tegil malih.
  1. Wus katur mring jeng pangeran, angandika banget tarima marni, toya dawegan inginum,
    jeng pangran langkung nikmat, pinaringken marang ing sakabatipun, wus sami nginum sedaya,
    Pangran Kudus ngandika ris.
  1. Heh paman isun atanya,
    marganira kang anjog marang Pengging,
    Ki Soma alon umatur, kidul-kulon punika,
    tan pantara wong desa pra sami rawuh, ageng-alit estri-priya,
    anonton kang sami linggih.
  1. Atarap ing kering-kanan,
    ngarsa-wuri angadeg jengkeng linggih, atanya kancanipun,
    heh bocah iku apa,
    kang ginendhong mancono teka ngrenggunuk, kancane sumaur sugai,
    sun wewara panjang piring.
  1. Cowek lemper cuwo layah,
    kang sawiji ambatang trebang iki, kancane mangsuli dudu,
    rame diya-diniya,
    ting dalejeg rare-ngon arubung-rubung, pak Soma langkung bremantya,
    lare arsa den gitiki,
  1. Jeng Sunan Kudus ngandika, enengena mapan pan bocah cilik, sakarepe ywa ingaruh,
    mangsa nedya punapa,
    desa iki paman sun paring jejuluk, pan iya Samakatingal,
    dene sun akeh ningali.
  1. Sujalma estri lan priya, anenonton pri tuwin lare alit, jeng pangran anulya lajuk
    ki Soma atut wuntat,
    ngateraken tindaknya Jeng Pangran Kudus, awetara saunjutan,
    pak Soma pan kinen bali.
  1. Wus laju kangjeng pangeran, ngidul-ngilen sabat pepitu ngirinp pan nganti panggendhongipun, bendhe Jeng Kyai Macan,
    lampahira jeng pangran kasaput dalu, lereb samana alenggah,
    bebulak sapinggir kali.
  1. Cemara sak ngandhap wreksa,
    pan kapundhung sakabat tarap ngarsi, bendhe binuka lisipun,
    inggih sengkelat abang,
    cinenthelken neng nginggil kajeng kapundhung, ing wektu mahrib semana,
    prasamya turun mring kali.
  1. Wusnya wulu jeng pangeran, sabat pitu prasamya atut wuri, wusnya pragad samya wangsul, mring panggenane lama,
    Pangran Kudus angimani munggeng ngayun, mahrib dumugi ing isa,
    arahap denya memuji.
  1. Sawusnya amaos donga,
    ing nalika jam sanga ingkang wanci, panuju padhang sitengsu,
    jeng pangran angandika,
    kinen nabuh bendhe Ki Macan puniku, semana tandya tinembang,
    swaranya muluk wiyati.
  1. Pan kadya sima barungan,
    kekes kabeh dhusun ing kanan kering, mancapat mancalimeku,
    pan samya kagegeran,
    dipun nyana satuhu macan puniku,
    gendhong samya pakumpulan, angiter sima kang muni.
  1. Nalasak kang ara-ara,
    pinggir jurang garumbul den obori, nanging sima tan ketemu,
    kang ngombang suwaranya,
    pan wong kathah tan anduga samya gumun, tan antara lampahira,
    tumurun mring pinggir kali.
  1. Ting barekuh giyak-giyak, minggah jurang semana aningali, sasore kayu kapundhung,
    ana sujalma lenggah,
    pan wewolu nulya pinaranan gupuh, tinakonan mring wong kathah,
    Jeng Pangran Kudus nauri.
  1. Pan santri Kudus manira,
    sedyaningsun pan arsa marang Pengging, nanging kawengen delanggung,
    marma tan laju ingwang,
    balik isun atanya apa sedyamu, jalma keh kang padha prapta, pan agita sun tingali.
  1. Sedaya saur kukila,
    sedyanira angiter sima mangkin, angombang suwaranipun,
    ing mangke datan ana,
    Pangran Kudus aris pangandikanipun, yen mangkono sun weh aran,
    ing desa Sima puniki.
  1. Dene kalaningsun liwat,
    tan na macan suwaranira kapyarsi,
    sadaya umatur nuwun, katelah sapunika,
    banjar panjang dhusun ing Sima ranipun, duk semana wancenira,
    pan andukap bangun enjing.
  1. Salat subuh jeng pangeran,
    sabat pitu salat makmuman sami, samana wus bakda subuh,
    jam pitu gya umangkat,
    wirandhungan anyamun ing lampahipun, nehen gantya winurcita,
    ing Pengging srengkareng galih.

Terjemahan

Sampailah sudah Ki Gede Wanalapa di kasultanan Demak, dan segera melapor pada Sultan Bintara. Waktu itu di keraton Demak lengkap yang hadir, para Wali-agung para nayaka, pandita. Tak ketinggalan para satria Demak turut menghadap di paseban waktu itu. Kangjeng Sultan duduk di dampar (singgasana) yang beralaskan babud beledu yang sangat indah, belakang raja para ampilan yang membawa alat-alat kebesaran Kasultanan Demak. Banyak, dalang, ardawalika, kacu-mas berjajar rapi diampil oleh para parekan Demak, suatu pemandang- an yang lebih mempesona kelihatannya.

Di depan menghadap raja Jeng Sunan Kudus, di belakangnya para Wali-agung, menyebelah kanan-kiri para pandita. Bersabdalah Sultan Bintara kepada segenap hadirin", Para hadirin, saudara-saudaraku semuanya, Jeng Sunan Kudus yang saya hormati. Bagaimana hasil utusanku kyai Ageng Wanalapa ke Pengging, saya minta dilaporkan jawaban-jawaban Kyai Ageng Pengging itu", Jeng Sunan Kudus matur bahwasanya utusan ke Pengging Kyai Ageng Wanalapa telah datang untuk melapor. Segera Kyai Ageng Wanalapa maju ke depan, dan di hadapan Sultan Bintara menghaturkan sembah untuk kemudian mela- por perihal hasil-hasilnya diutus ke Pengging untuk menanyai Kyai Ageng Kebokenanga.

“Perkenankanlah saya melapor ke hadapan Sultan Bintara, tugas saya sebagai utusan Jeng Sultan untuk mengajukan pertanyaan-pertanyaan “gagal” tidak berhasil.
Tidak ada salah satu yang dipilihnya, namun tidak menolak pula kedua-duanya. Kyai Ageng Pengging tak punya keinginan apa-apa, keinginannya hanya satu ingin berdiam diri di Peng- ging saja. Untuk itu, semoga Jeng Sultan Bintara menerimanya, dan kami mohon maaf sebesar-besarnya atas gagalnya kehendak sribupati”.

“Kuduga kanda Kyai Ageng Pengging tidak berbuat wajar, tata kelahirannya bermurah hati bermanis-manis namun jauh dalam lubuk hatinya ada sesuatu yang disembunyikan. Tentu, mem- punyai rencana terhadap Kasultanan Demak”, demikian gumam sribupati Demak Sultan Bintara. Kepada Jeng Sunan Ku- dus Sultan Bintara berkata, “Dinda Jeng Sunan Kudus, pergilah sekarang juga ke Penging. Bawalah wadya andalan sebanyak yang diperlukan, tugas kanda hanya satu. Jika terbukti kanda Kyai Ageng Pengging mempunyai maksud-maksud tertentu, paling tidak ada tanda-tanda akan berbuat merongrong kewibawaan Kasultanan Demak jangan ragu-ragu yayi kenailah aturan-aturan sesuai dengan hukum dalil dan kadis”, Jeng Pangeran Kudus sendika seraya menghaturkan sembah bermo- hon diri untuk segera berangkat ke Pengging. Sang Prabu Demak kembali ke kedaton, para Wali-agung, pandita, niyaka, pra- mea kembali ke tempatnya masing-masing

Tujuh orang andalan Demak yang kesemuanya menyaru sebagai santri menerima perintah dari Jeng Pangeran Kudus, beliau pun berbusana selayaknya seorang santri dusun. Tak lupa pusaka wasiat Kudus dibawanya, sebuah bende (semacam gong) bernama Kyai Macan konon istri Jeng Sunan Kudus yang membawanya. Sebuah pusaka wasiat yang berasal dari Adipati

Terung, yang amat bertuah sarana untuk maju ke medan-laga. Tujuh perwira andalan Demak berjalan beriringan, Kyai Macan dibawanya dipikul oleh para santri tadi laju menuju ke Peng- ging. Sampailah mereka ke batas pinggiran Nagara Pengging, ada sebuah dusun agak jauh mempunyai sebuah pohon Beringin yang besar tumbuh di tegal (ladang). Berhentilah Jeng Pangeran Kudus beserta ketujuh sahabatnya, mengaso di bawah pohon mandera (beringin) besar lagi rindang.

Selagi mereka mengaso di bawah pohon beringin yang rindang tadi, datanglah bekel desa mendekati Jeng Sunan Kudus. Bertanyalah Ki Soma, “Ki sanak, kami ucapkan selamat kedatang an kalian di sini. Bolehkah kami bertanya, siapa ki sanak ini dari mana dan mau ke mana?” Jeng Sunan Kudus menjawabnya, “Kyai Soma, saya bernama Amad Sapanyana seorang santri dari Kudus. Kami hendak mencari saudara tua kami di Peng- ging.”

"Apakah kiranya kami dapat mengundang ki sanak untuk mampir (singgah di gubug kami, kami persilakan menikmati dawegan (kelapa muda) sekedar untuk penyangga haus dan sekedar makanan untuk penyangga lapar. Namun kuminta maaf jika sekiranya nanti kurang tata dalam kami menerimanya, maklum ki sanak orang dusun.

“Kyai Soma, terima kasih kuucapkan atas budi baikmu. Ku usulkan baiklah sahabatku ketujuh orang yang dahaga, berilah mereka dawegan”. Kyai bekel desa segera pulang ke rumah mengambil dawegan, kembali dijhijingnya beberapa buah di tangan kiri dan kanannya.

Diaturkannya dawegan dawegan yang dibawanya kepada Amad Sapanyana, dan ucapan terimakasih diterimanya pula dari Jeng Sunan Kudus (Amad sapanyana). Dawegan segera diminum oleh Jeng Sunan Kudus, demikian pula para sakabat Sunan tak ketinggalan turut serta meminum dawegan pemberi- an bekel desa Ki Soma tadi.

“Paman bekel desa Ki Soma, jalan mana yang harus kutempuh pergi ke Pengging itu?”, dijawabnya jalan menuju Pengging dari dukuh Ki Soma mengarah ke barat-daya. Tak berapa lama berkumpul pula orang-orang desa di sekitarnya, mereka mengerumuni Jeng Sunan Kudus beserta para sahabat-sahabat- nya.

Mereka berkerumun berkeliling mengelilingi suatu benda yang terbungkus. rapi, setengah orang menanyakan apakah gerangan barang yang terbungkus itu. Ada yang mengatakan, itu “panjang-piring”. Ada pula yang mengatakan cowek, lempar, cuwo dan layah. Lain lagi ada yang mengiranya terbang yang dibungkus, ada orang lain yang menyanggahnya bukan terbang. Para gembala di sekitar desa tadi banyak pula yang berdatangan, mereka pun melihat-lihat sesuatu yang terbungkus tadi. Agak- nya tingkah-laku anak-anak tadi bagi Pak Soma kurang pan- tas, sedikit marah mereka dikata-katainya.

Jeng Sunan Kudus menyela kemarahan ki Soma "Kyai, biarkanlah saja anak-anak itu Bagaimanapun juga mereka itu masih bocah, dia tidak akan berbuat apa-apa. Kyai, ingin aku menamakan tempat ini. Kulihat banyak sekali tampak penduduk desa laki perempuan berdatangan, bagaimana kyai kalau kuberi nama “Samakatingal?”.
Segera berpamitan Jeng Sunan Kudus pada Ki Soma, lajulah bersama-sama ketujuh sakabatnya menuju ke arah barat-daya. Ki Soma pun mengantarkan Jeng Sunan Kudus tak seberapa jauh, kepadanya diperintahkan segera kembali setelah dirasa agak kejauhan peijalanan Ki Soma dari dukuhnya.

Jalan arah barat-daya menuju Demak, Jeng Sunan Kudus bergegas-gegas dalam peijalanannya. Bende wasiat Kyai Macan bergantian dipikul oleh ketujuh sakabat Sunan Kudus, lama juga perjalanan mereka itu namun masih jauh juga Negara Pengging itu. Malam tiba, Jeng Sunan Kudus dengan ketujuh saka- batnya berhenti untuk bermalam di tepian kali di sebuah bulak (padang antara desa-desa).

Mengasolah mereka di bawah pohon cemara, Kyai Macan segera diturunkan tali-temalinya dilepas dan segera digantungkan di pohon Kapundung. Waktu Mahrib tiba, Jeng Sunan Kudus diikuti oleh ketujuh sakabatnya untuk wudu di kali Seusai mereka wudu, dilanjutkan solat Mahrib sebagai imamnya bertindak Jeng sunan Kudus. Dilanjutkan membaca doa-doa sampai waktu Isa tiba,

Kala itu jam menunjukkan angka sembilan malam, bulan bersinar dengan terangnya apalagi purnama. Jeng Pangeran Kudus segera memerintahkan kepada para sahabatnya untuk me- mukul bende Kyai Macan, suara melengking memenuhi segala penjuru desa. Bahkan ada yang mengira suara bende Kyai Macan tadi seperti raungan seekor macan pula. Mendengar suara raungan yang dikira harimau yang nyatanya bunyi dari suara Kyai Macan bende Ki Amad Sapanyana, gegerlah penduduk di desa-desa sekitarnya. Di susul bunyi bertalu-talunya gendong (kentongan bunyi tanda bahaya di desa) di desa, suatu pertan- da bahaya mengancam penduduk desa. Berkumpulah orang- orang di desa dan menuju ke satu tujuan, tempat asal suara raung- an harimau tadi. Nyatanya mereka mengitari bende Kyai Macan yang tergantung di pohon Kepundung.

Masih juga belum diketemukan asal suara harimau tadi, padang dijelajahi, pinggir-pinggir jurang, semak-semak tak luput diubresnya juga, namun singa tak diketemukan. Mereka heran juga, raungan singa yang begitu meyakinkan, tentu berasal tidak akan jauh dari desanya. Sampailah mereka dalam usaha mencari singa tadi dipinggir kali, sedikit naik ke atas kelihatan pohon Kepundung.

Di bawahnya tampak duduk seseorang yang dihadap oleh tujuh orang lainnya, penduduk desa segera memutuskan untuk menemui mereka. Penduduk yang berdatangan di tempat tadi, menanyai mereka berbarengan. Sehingga Jeng Sunan Kudus memperkarsai untuk menjawab pertanyaan-pertanyaannya.

“Ki sanak, saya adalah seorang santri dari Kudus. Demikian ketujuh sakabatkü ini, mereka berasal dari daerah yang sama. Namaku Ki Amad Sapanyana, kulihat kalian datang bergerom- bol-gerombol. Adakah sesuatu kepentinganmu datang menemui kami di sini? Di samping itu maksud dan tujuan kami akan pergi ke Pengging, meninjau saudara. Dikarenakan kemalaman, kami berdelapan singgah di daerah ini untuk mengaso dan bermalam.”

Penduduk yang mengejar-ngejar singa tahu sudah bahwa tamu- tamu mereka kemalaman di jalan, sehingga berniat bermalam di daerah dekat desa mereka. Juga diterangkan kepada Jeng Sunan Kudus, bahwa mereka bergerombol malam-malam datang dikarenakan terdengar raungan harimau yang ganas, suaranya menakutkan para penduduk desa. Mereka datang senga- ja untuk menemukan harimau itu, dan akan dibunuhnya sebab dipertakutkan mengancam ketentraman penduduk desa. Jeng Sunan Kudus segera menerangkan, bahwa singa tidak ada. Selanjutnya Sunan Kudus berkenan menamakan daerah itu dengan nama “desa Sima”, (sima berarti singa, harimau). Konon disebabkan pada waktu Jeng Sunan Kudus dan para sekabat- nya ketika melewati daerah (dusun, desa) tadi, tak ada seekor singa yang diketemukan.
Para penduduk desa Banjar-panjang mengucapkan terima- kasih, dan sekarang orang mengenalnya desa tadi dengan nama “Sima”.

Menjelang pagi hari, Jeng Sunan Kudus bersama sekabat- sekabatnya telah melaksanakan solat-makmuman. Sehabis subuh sekira jam tujuh pagi, Jeng Sunan Kudus bersama-sama sekabat-sekabatnya berangkat menuju Pengging. Negara Peng- ging yang menjadi sambungan cerita, Kyai Ageng Kebokenanga bersusah diri.

XXIX. Lagu Dandanggula, 18 bait.

  1. Kyai Ageng ing driya sru kikin, ciptaning tyas mangesthi kamukswan, tanpa dhahar lawan sare,
    lenggah kobong pitekur, amaladi semedi hening, aneges karsaning Swang, amurweng pandulu,
    jumbuh ing tingal wus pana,
    tanpa karkat lumuyut ing alam kabir, suh sirna pancabaya.
  1. Driyanira manrawang awening, nugrahaning ing gaib kabuka, tan asamar panunggale,
    nehen gantya winuwus,
    Pangran Kudus lampahnya prapti, ing Pengging jawi kitha,
    wanci wektu luhur,
    jeng pangran kendel semana,
    wusnya salat laju mring pemahan nuli, sawetan pager bata.
  1. Wismanira ni bok randha Wujil, wusnya lenggah ni randha atanya, anak katuran pambage,
    pundi wisma pukulun,
    lawan ingkang sinedyeng kapti, pun bibi katambetan,
    jeng pangran lon wuwus, santri ing Kudus manira,
    Amad Sapanyana bibi aran mami, arsa sowan manira.
  1. Kyai Ageng ing Pengging samangkin, apa ana pinarak ing wisma,
    ni randha alon saure, inggih wonten pukulun, apan lagya sukaweng galih, tan dhahar datan nendra, neng kobong pitekur,
    masuwur wertining kathah, saukure dutane srinarapati, pan ngantya sapunika.
  1. Datan pegat manekung semedi, kulawarga tan kalilan seba, sedaya susah atine,
    jeng pangran ngandika rum, mring sakabat pepitu sami, kabeh padha kariya,
    sun dhewe lumebu, nanging ta wekas manira,
    yen jro pura rame ana tangis, poma dipun prayitna.
  1. Sabat pitu sandika tur bekti, Pangran Kudus malih angandika, mring ni bok randha ing mangke,
    sun titip ing sireku,
    rowang ingsun wong pitu iki, sun arsa lumebuwa,
    ni randha jumurung,
    wus lajeng lumebeng pura, sapraptane paregolan tandya aris, mring kang ajaga lawang.
  1. Heh ki sanak Ki Ageng ing Pengging, napa wonten pinarak ing wisma, kang tinanya lon ature,
    inggih wonten pukulun, apan lagya gerah samangkin, lami tan dhahar nendra, neng kobong pitekur,
    tan arsa siniweng wadya,
    Pangran Kudus semana ngandika malih, lah dika amatura.
  1. Làmun wonten dutaning Ywang Widi, Jabarail dhawuhken timbalan,
    lah ta umatura age, kang liningan agupuh,
    gurawalan lumebang puri, weling atur parekan, semana wus katur,
    Ki Ageng Pengging gaijit,
    yen mengkono aturana dipun aglis, kang ngaku dutaning Ywang.
  1. Konen laju lumebeng jro puri, cethi kalih medal sigra-sigra, wus prapta paregolane, kapanggih Pangran Kudus, gya ngaturan laju mring puri, wus kerid lampahira,
    malbeng dalam agung,
    jeng pangran gya uluk salam, kyai ageng ngalekumsalafn nauti, amingkis gubahira.
  1. Pangran Kudus wus minggah ing kathil, sesalaman wus tata alenggah,
    kalambu tinangkepake, Kiyageng lon amuwus,
    lah katuran panduka yayi, sarawuh jengandika,
    ing Pengging reningsun, Jeng Pangran aris aturnya,
    insakallah kiraka sami basuki, Kiyageng malih nebda.
  1. Mring rubiyah kinen asesaji, anyugata tetamu kang prapta, tandya lumengser mring pawon, Kiyageng kang kawuwus, alenggahan priyagung kalih, Jeng Pangran Kudus nabda, kiraka keng dhawuh,
    arinta Jeng Sultan Demak,
    pan panduka ing mangke dipun timbali, sarenga lampah amba.
  1. Kyai Ageng ing Pengging nauri, tinimbalan pan wonten punapa, ing riki tiyang dhedhekah, tinimbalan ing ratu,
    pan rumuhun delasan , manira tan ngawula,
    tan kabawah ratu, iya gusti ya kawula,
    kahanane kawula pan sangking Gusti, gusti sangking kawula.

  2. Pangran Kudus sugai anauri, pan kiraka sira kekandhangan, yen tan mantep panggilute, Kiyageng lon sumaur,
    pindho gawe sira ki bayi, lamun dikecapena, pesthi dipun ulu,
    den lepeha siya-siya,
    lawas luwas kawruhe kurang patitis, yen sira semamara.

  1. Pangran Kudus angandika malih, lah Kiyageng panduka piliha,
    ing jaba lawan jerone, ngisor miwah ing luhur,
    pan ing kanan kalawan kering, ing pungkur myang ing ngarsa, ana ora iku,
    kang sepi luwih ramenya, ingkang rame kiraka aluwih sepi, Kiyageng Ion angucap,
  1. Yen miliha jero mapan sisip, yen miliha ing jaba pan sasar, semang-semang pangidhepe, yen miliha ing luhur,
    pan kemandhang dipun ulati, lamun miliha ngarsa,
    yekti sasar-susur, sasare pitung medahab,
    ngisor dhuwur kiwa tengan duwek mami, orane duwekingwang.
  1. Pangran Kudus delingira manis, heh kiraka ing Pengging panduka, bisa mati jro uripe,
    pan ulun arsa weruh,
    pan Kiyageng aris nauri, sayekti isun bisa,
    aja na sireku,
    nora agegampang iman,
    lamun sira arsa wruh peksi kang adi, pasthi wruh sangkan paran.
  1. Pangran Kudus sugal anauri, lah ta endi pati-uripira, Kiyageng alon wuwuse, beleken sikutingsun,
    ing sasekingira pribadi, binelek duk semana, niba nuli lampus, tandya wau uluk salam,
    Jeng Pangeran Kudus alon anauri, pan alaikumsalam.
  1. Wusnya seda Ki Ageng ing Pengging, garwanira dahat tan uninga,
    pan lagya nata suguhe, Pangran Kudus pan sampun, mudhun sangkin kobong anuli, kintar mring panggenanya, sakabat ing dangu,
    wus prapta wisma ni randha,
    sabat pitu kepanggih sadhiyeng westhi, tan nedya mundur yuda.

Terjemahan

Tiada lain yang terpikirkan oleh Kyai Ageng Pengging kecuali berkehendak akan muksa, sehari-harian duduk bertafa- kur berdoa. Dipanjatkannya doa ke hadirat Ilahi, semoga apa yang dimohonkannya terkabul. Sehari-harian pula Kyai Ageng Pengging sudah lupa akan makan dan tidur, badannya ditempa hatinya diperuncing tekadnya dibulatkan, namun pikirannya ber- satu dengan tujuan. Jeng Kyai Ageng Pengging menginginkan lekas muksa, kembali kekumulyaan sejati.

Disimpannya rapat-rapat hawa-nafsunya, jiwa jauh menjangkau kearah alam-kabir. Budinya terbuka terang dan bersih, jiwa dan suksmanya bersatu dengan Hyang Tunggal.
Jeng Sunan Kudus dan ketujuh sekabat-sekabatnya sudah jauh meninggalkan Sima, sampailah mereka diperbatasan kota. Waktu itu lohor masanya, Jeng Pangeran Kudus dan sekabat- sekabatnya selesai menjalankan solat laju menuju ke rumah Bok Wujil.
Janda Wujil bertempat di sebelah timur pagar bata, dan setelah memberikan salam Jeng Sultan Kudus dan sekabat-sekabat- nya ditanyai oleh Bok Wujil. “Selamat datang kucapkan kepada kalian anak-anakku, dari mana saja kalian ini. Ke mana saja tujuan ananda kalian ini”, Jeng Sunan Kudus menjawabnya “Bibi Wujil, saya dari Kudus. Amad Sapanyana namaku bibi, kami akan menuju ke Pengging meninjau saudara Kyai Ageng Pengging Kebokenanga. Apakah kiranya Ki Ageng Pengging ada di rumah bibi?” ni randa Wujil menjawabnya, "Kalau tidak salah dugaan bibi, Jeng Kyai Ageng ada juga di dalem. Namun, agaknya sesudah susah hatinya. Enggan makan dan tidur, sehari-harian hanya bertafakur berdoa di kobong dalem saja. Konon cerita yang tersebar, baru-baru saja ini kedatangan duta Nerpati Demak. Dan mulai saat sepeninggal duta Demak itulah Kyai Ageng Pengging kelihatan selalu mengunci diri dalam dalem kobong.

Berdoa tiada henti-hentinya, tak mau ditemui oleh siapa pun juga. Oleh sebab itu seluruh keluarga, santana dan kawula Pengging amat susah memikirkannya". Jeng Pangeran Kudus berkata kepada ketujuh sakabatnya, “Kalian menanti di sini saja, aku akan menemui Ki Ageng Pengging sendiri. Kuingatkan padamu, jika kau dengan suara tangis dari dalam pura kalian haus berjaga-jaga dan waspada.”

Ketujuh sakabat-sakabatnya matur sandika, jeng Pangeran Kudus segera berucap pada ni bok randa Wujil, “Bibi, kutitip- kan ketujuh sakabat-sekabatku ini, aku akan menemui Kyai Ageng Pengging sendiri”, ni randa Wujil menyanggupinya dan Susuhunan Kudus laju masuk pura sendirian saja. Sampailah di pintu gerbang pura, kepada si penjaga pintu gerbang Sunan Kudus bertanya.

“Ki sanak, apakah Kyai Ageng Pengging kelihatan berada di dalam?” si penjaga pintu menjawabnya, “Ada, beliau sedang berada di konong-dalem. Kyai Ageng Pengging sedang gering, manapula tak mau makan dan tidur. Seharian hanya berdoa dan tafakur saja. Tak mau pula ditemui oleh siapa saja”, Pangeran Kudus berkata kepada si penjaga pintu pura.

“Ki sanak, aku minta tolong padamu. Sampaikan kepada Kyai Ageng Pengging, bahwa duta Hyang Widi akan bertemu lagipula Jabarail akan menyampaikan perintah kepadanya”. Penjaga gerbang pura segera pergi, masuklah ke dalam pura me- nemui parekan segala hal ihwal adanya tamu di luar sudah di- ceritakan kepadanya. Di kobong dalem Kyai Ageng Pengging menerima berita adanya tamu dari Kudus dari laporan parekan, segera kepadanya diperintahkan untuk segera mempersilakan masuk tamu Kudus tadi.

Parekan dipesan Kyai Ageng Pengging, “Ceti, jemputlah tamu dari Kudus di luar itu, ajaklah ke dalem”, dua orang ceti laju menemui Jeng Sunan Kudus dan dipersilakan segera ma- suk ke dalem. Sesampai di dalem, Jeng Sunan memberikan salam kepada
Kyai Ageng Pengging, demikian pula Kyai Ageng Pengging ganti memberi salam kepada Jeng Sunan Kudus.

Kyai Ageng Pengging waktu itu terbaring di kantil (tempat tidur) dikarenakan sakit, Jeng Sunan Kudus seusai menyalami dan berjabat tangan dengan Kyai Ageng Pengging segera maju mendekati kantil. Kyai Ageng Pengging segera menangkubkan kelambu kantilnya, diajaknya Jeng Sunan Kudus duduk di dalamnya. Berkatalah Kyai Ageng Pengging," Yayi Sunan Kudus, kuucap- kan selamat datang di Pengging ini," Sunan Kudus membalas menjawab, “Kakang Kyai Ageng Pengging, insya Allah kita sela- mat semuanya”.

Kyai Ageng Pengging segera memerintahkan kepada rubiyahnya (istrinya) untuk menjamu pada Jeng Sunan Kudus, Nyai Ageng Pengging kembali ke dalam untuk mempersiapkan se- gala sesuatunya. “Ki raka, perintah dari adinda Jeng Sultan Demak, kakangmas Kebokenanga dimohon untuk datang di Demak sekarang juga bersama-sama dengan adinda”, Kyai Ageng Pengging menjawabnya, “Yayi Jeng Sunan Kudus, apa pula maksud Jeng Sultan Demak memanggilku. Hendaknya diketahui yayi, mulai dulu sampai pun sekarang saya tidak pernah mengabdikan diri pada ratu. Lagipula kakanda pun tak pernah di bawah perintah ratu, sebab bukankah asalku ini dari Gusti (Tuhan Yang Mahakuasa). Demikian sebaliknya Gusti pun dari kawula, tak ada bedanya kawula dan Gusti itu, sama. Kanda ini berdiam di dukuh Pengging tempat asalku sendiri, apalagi ke- hendak Jeng Sultan Demak kepadaku?”

Jeng Sunan Kudus menanggapinya dengan nada keras, “Kakang, ucapmu mengandung rahasia, salah-salah kakang kurang memahami akan celaka diri sendiri”. Selanjutnya Kyai Ageng Pengging menanggapi kata-kata Sunan Kudus yang bernada ke- ras tadi, “Bagaimana yayi Sunan Kudus ini kelihatannya ma- tang sudah ilmunya. Namun solah-tingkah budinya tak ubahnya bagai bayi saja, menelan tanpa dipikir terlebih dahulu. Kalau demikian sikap yayi Sunan Kudus, akan sia-sia saja. Jeng Sunan Kudus menurutku, kurang memahami akan hakekat ra- sa dari ilmu itu”.

Sunan Kudus melanjutkan menanyai Kyai Ageng Pengging, “Kyageng, saya persilakan memilih. Pilih mana, keadaan luar atau dalam. Bawah atau atas, kanan atau memilih kiri, demiki- an pula belakang atau di depan. Coba jelaskan, dalam kesepian terdapat keramaian yang luar biasa. Namun dalam keramaian terdapat kesepian yang teramat sangat sepi.” Kyai Ageng Pengging berkata dengan lemah-lembutnya.

"Kelirulah jika saya memilih yang di luar, namun akan sesat (keliru sekali) kalaupun saya memilihnya yang di dalam. Kalau saya memilih di atas, akan ragu-ragu dalam melakukan ibadahnya (menyembah kepada Tuhan Yang Mahaesa-pangidhepe).

Jika aku memilih yang di depan, tak akan ketemu pula yang kucari. (kemandang-bergema, bersuara namun tak dapat menemukan wujud suara atau gemanya). Bagiku tidak ada pilihan, dan tidak memilih. Sebab kalau aku memilih jelas akan keliru sekali dan sesat tujuh medahap. Sesungguhnya, akan halnya ba- wah, atas, kiri, kanan, belakang dan depan itu saya yang men- jadi pemiliknya. Atau setidak-tidaknya saya mempunyainya atau memilikinya."

Pangeran Kudus kali ini menanggapinya dengan manis tutur bahasanya lembut, "Kakang kalau demikian sikapmu, aku ingin- kan kakang Kebokanigara membuktikannya. Aku ingin menge- tahui dan menyaksikannya “kakang mati di dalam hidup”. “Adi Sunan Kudus, jika kau paksakan padaku untuk melakukan “mati di dalam hidup” baiklah. Aku bisa melakukannya, jangan pula seperti dinda ini. Sangat meremehkan bangkitnya (adanya, timbulnya) iman, jika yayi akan mengetahui burung (peksi - burung) yang indah harus pula mengetahui asal dan kemana pula akhirnya” (perumpamaan burung yang indah tadi untuk menggambarkan jika akan mengetahui sesuatu ilmu yang sempurna atau mulya, tentu akan mengetahui asal ilmu itu dan kemana pula akhirnya. Yang berarti manusia itu berasal dari Tuhan akan kembali pula kepada si pencipta Tuhan Yang Mahaesa. Bagi Kyai Ageng Kebokenanga yang telah memiliki penghayatan akan sari-sarinya ilmu tidak akan membeda-bedakan lagi, sebab pada hakekatnya kembali pada sumber yang satu ialah awal dari segala permulaan, namun bukan yang akhir dari penghabisan sesuatu).

Dengan nada keras bercampur marah Sunan Kudus menang- gapi keterangan-keterangannya Kyai Ageng Pengging tadi, “Jika demikian, serahkan mati dan hidupmu padaku”. Kyai Ageng Pengging berkata, “Yayi jangan ragu-ragu, beleklah sikutku ini dengan sekingmu” (kata belek berarti menguakan sesuatu, sehingga menjadi terbuka. Dalam hai ini Jeng Sunan Kudus diper- silakan menguakkan sikunya Kyai Ageng Kebokenanga, kulit- nya dikuakkan sehingga terbuka nantinya). Jeng Sunan Kudus segera menghunus seking (semacam cundrik tajam dibagian bawah dan sebagian atas dipucuknya, dan kebiasaannya dipakai disengkelitkan di depan tidak di belakang), kulit siku Kyai Ageng Pengging dibeleknya. Berbareng terkuaknya kulit siku tadi, Kyai Ageng Pengging mati. Suara terdengar memberikan salam kepada Jeng Sunan Kudus, dibalasnya “alaikumsalam”.

Di kala Kyai Ageng Pengging wafat, Nyai Ageng tidak me- ngetahui sama sekali sebab masih sibuk mempersiapkan jamuan makan dan minum untuk tamunya tadi. Segera Jeng Sunan Kudus meninggalkan jenazah Kyai Ageng Pengging di kobongan (ruangan atau bangunan yang di dalamnya diperuntukkan tidur, kebiasaannya kobongan itu hanya suatu tatanan kelengkapan untuk sebuah tempat peraduan atau tidur, di antaranya terdapat kasur, bantal (alas kepala) dan guling dalem, laju keluar berkumpul dengan ketujuh sakabatnya yang berada di Wujilan (kediaman Ni randa Wujil). Mereka bersepakat tak akan mundur, kalaupun teijadi peperangan nantinya.

XXX. Lagu Durma, 21 bait.

  1. Jeng Pangeran ing Kudus alon ngandika, mring sabat pitu sami,
    lah payo umintar,
    nanging wewekas ingwang, kelamun dipun tututi,
    ing kulawarga,
    nira Ki Ageng Pengging.
  1. Poma padha aja na nglawan ing yuda, den teteg ywa gumingsir,
    eca lumakuwa,
    sabat matur sandika, semana sampun lumaris, gantya kocapa,
    kang kantun aneng Pengging.
  1. Rubiyahnya Kiyageng nata segah, pan wus sumekta sami,
    genya olah-olah, arsa atur uninga,
    ing raka lumebeng puri, sapraptanira,
    ing jrambah-kobong nuli.
  1. Nganti-anti pangandikane kang raka, dangu tan walang sisik,
    tinutup gubahnya, Rubiyah grahiteng tyas, seksana gubah winingkis, tamu tan ana,
    kang raka pan gumuling.
  1. Ni Rubiyah gupuh manambuting raka, semana wus ngemasi,
    anjrit tebah jaja, karuna ngaruhara,
    geger kulawangsa Pengging, estri lan priya,
    alok kalebon sandi.
  1. Wusnya kumpul sakathahe kulawarga, pra samya andum kardi,
    nyaeni kang seda,
    layon wus siniraman, ngulesan sinare nuli, uloning wisma, padaleman ing Pengging.
  1. Tan cinatur rerenggane kang wus mukswa, gantya winarna malih,
    sagung kulawarga, mangrenggut sadhiyeng prang, gegaman susun agathik, tungguling yuda,
    daludag gandera sri.
  1. Ingkang dadya pangiride kulawarga, tetuwane wong Pengging,
    kaprenah sentana, Radyan Lembuhandaka, lawan Lembusingat katri, Lembumakilat,
    kapat sang Lembuthathit,
  1. Sigra mangkat nututi kang lampah cidra, ngaler-ngetan lumaris,
    pan sarya karuna, nguwuh ambelakena,
    gustine kang sampun lalis, datan pantara,
    lampahnya wus kaeksi.
  1. Lamat-lamat wong wolu awirandhungan, tandya inguwuh aglis,
    lah ta antenana,
    santri kang laku cidra, wasisakna isun iki, padha prawira,
    payo tandhing ajurit.
  1. Kembulana ya iki Lembuhandaka,
    lan Lembusingat iki, tuwin Lembukitat, Lembuthathit kapatnya,
    dhangkele wong Pajang Pengging, payo mandeka,
    Ngran Kudus miyarsi.
  1. Sinumbaran kinepung dening gegaman, ing kanan kering wuri,
    sinurak ing kathah, binendrong ing senjata, jeng pangran eca lumaris, tumengeng wiyat, manadhah asta kalih.
  1. Panuwunya semana sampun katrima, ing Hyang kang Mahasuci,
    sakabat karuna,
    kedah manglawan yuda, Pangran Kudus datan apti, padha menenga,
    pasraha ing Hyang Widi.
  1. Begja lara pati pan nora bebakal, Jeng Pangran ngasta aglis, tekenira jungkat,
    ingaweken mring kanan, wong Pengging samya nututi, pengrasanira,
    mungsuh ewon kaeksi.
  1. Wadya Pengging sedaya samya gambira, tan ana nedya urip,
    ketang tresnanira, gustine kang pralena, kapang-kapang anututi, ing tawang-towang,
    jeng pangran wlas ningali.
    jeng pangran wlas ningali.
  1. Wadya Pengging balulungan tandangira, ngidul ngulon manangis,
    Pangran Kudus sigra, mangawe ecisira, mangalor dipun tututi, kangjeng pangeran, mangetan lampahneki,
  1. Salisiban wong Pengging pangusirira, den sengguh musuhneki,
    nora suwe ilang, wau kang tinututan, apan ta padha abali, cuwa tyasira, grahita tan andugi.
  1. Apan ana wong tuwa iku satunggal, peling mring kancaneki,
    yen kena paekan, baris Pengging punika,
    angajak mundur tumuli, wus tinetegan,
    sedaya sami mulih.
  1. Apan gantya wau ingkang winurcita, Pangran Kudus lumaris,
    lan sakabatira, pepitu lereb marga,
    nalika ing wektu mahrib, salat seksana,
    sakabat makmum sami.
  1. Bakda mahrib memuji dumugi isa, sawusnya donga mangkin,
    tandya ebam ngisa, salat sunat semana,
    kamat perlu isa aglis, sawusnya bakda, sadalu tan aguling.
  1. Maos donga nenuwun raharjeng lampah, Jeng Pangran Kudus mangkin,
    pranyata minulya, prawira gagal lembat, ekas tekabul ing ngelmi, putus weweka, kasmaran kang ningali.

Terjemahan

Kyai Ageng setelah berkumpul dengan ketujuh sekabatnya berkata, “Tugas sudah selesai, marilah kita meninggalkan daerah ini. Pesanku pada kalian, jika keluarga dari Kyai Ageng Ke- bokenanga mengejar kita, jangan sekali-kali kalian melawannya. Teguhkan imanmu dan kuatkan hatimu”, ketujuh sekabat Sunan Kudus menyanggupinya dan mereka laju berjalan me- ninggalkan dukuh Wujilan.

Konon sepeninggal Sunan Kudus, di dalam Kapenggingan Nyai Ageng telah selesai mempersiapkan jamuan makan-minum untuk tamunya, Nyai Ageng segera melapor ke dalem ingin menemui Kyai Ageng Pengging. Di depan pintu kamar Kyai Ageng Pengging di dalem kapenggingan tadi, Nyai Ageng menanti panggilan dari suaminya. Lama dinanti tak ada suara panggilan, diperhatikannya tiada suara berisik di dalam kamar. Masuklah ke kamar peraduan Kyai Ageng, tampak gubah (tirai) kobongan ter- tutup rapai. Nyai Ageng segera mendekat dan menyingkap gubah kobongan tadi, tampak olehnya tamu tiada lagi namun Kyai Ageng Pengging tergolek di atasnya di kantil Kyai Ageng.

Kecurigaan timbul dalam hatinya, segera dipegang tubuh Kyai Ageng Pengging diraba-rabanya. Namun tetap juga Kyai Ageng Pengging tergolek di atas papan kantilnya, tak bersuara ataupun tak berucap lagi. Beliau sudah muksa, kembali ke jaman kemulyaan sejati. Nyai Ageng menyadari bahwasanya suaminya telah meninggal, menjeritlah Nyai Ageng sekuat-kuatnya. Geger seluruh pura kapenggingan, laki-perempuan, kawula- santana berteriak-teriak mengatakan bahwasanya Pengging telah kemasukan mata-mata musuh.

Berkumpullah segenap rakyat Pengging, satu tekad akan me- ngejar tamu yang telah membunuh Kyai Ageng Pengging. Per- siapan perang dimulai, bermacam-macam senjata dipergunakan, bendera perang dari Kerajaan Pengging - Pajang dikeluarkan demikian pula beraneka ragam daludag tak ketinggalan diba- wanya juga.

Radyan Lembuandaka, Radyan Lembusingat, Radyan Lembukilat dan Radyan Lembutatit merupakan sesepuh trah Peng- ging. Pimpinan perang ada di tangan mereka, perintah dikeluarkan kepada para prajurit Pengging untuk mengejar menangkap musuh yang telah berani membunuh pepunden Pengging Kyai Ageng Kebokenanga.

Barisan menuju ke arali timur-laut, masih juga para prajurit merasa dukacita yang amat berat di hati mereka sebab kehilang-an pepunden agung Kyai Kebokenanga. Sambii menantang mu- suh-musuhnya, mereka mengejar. Kesemuanya berseru hendak bela pati dengan Kyai Ageng Pengging, jauh sudah kapenggingan ditinggalkan oleh mereka.
Tampak oleh mereka dari kejauhan kedelapan santri yang melarikan diri dari Pengging, wadyabala Pengging segera memanggil-manggilnya “Hai, bedebah kalian semua itu. Berhenti, tak layak kalian santri berlaku cidra (munafik, jahat). Jangan segan-segan, mari bertanding dengan kami. Man, bunuh- lah juga kami ini para kesatria dari Pengging, jangan lari pengecut.”

Raden Lembuandaka, Raden Lembusingat, Raden Lembukilat dan Raden Lembutatit berseru pula, “Bedabah kalian ini, pengecut semua. Lari sesudah berbuat cidra, mari bertanding dengan kami. Belakan dengan pupunden kami Kyai Ageng Pengging, jangan mundur bertanding dengan dangkel Pajang - Pengging” (dangkel, bagian bawah dari batang pohon yang telah ditebang yang masuh terbenam di tanah).

Sunan Kudus mendengar akan tantangan yang diucapkan oleh para dangkel Pengging - Pajang tadi, menyaksikan pula bahwa dirinya telah dikepung oleh prajurit-prajurit Pengging lengkap dengan senjata-senjatanya. Senjata mengarah pada pasukan santri Kudus, namun Jeng Sunan santai saja dalam perjalanannya. Tak digubris, tak dipikir akan ancaman-ancaman dari wadyabala Pengging - Pajang yang siap akan meludesinya.

Segera Jeng Sunan Kudus bertindak, kedua tangannya mene- ngadah ke langit sambil memanjatkan doa kepada Tuhan Yang Mahaesa, semoga terlindungi dari ancaman-ancaman maut. Per- mohonan Jeng Sunan Kudus diterima, rohmat Tuhan melimpahi mereka. Namun ketujuh sakabatnya memaksakan diri untuk langsung melawan prajurit-prajurit Pengging - Pajang, Jeng Sunan Kudus tetap melarangnya. “Hai sakabat-sakabatku semua. Jangan kau lawan mereka itu, sudahlah kita bermohon dan pasrah kepada Tuhan Yang Mahaesa. Ketahuilah, bahagia, sakit, mati kalian tidak mempunyai wewenang atasnya, hanya Tuhan Yang Mahakuasa sajalah yang dapat murba keadaan itu semua. Serahkan mutlak kepada purba-wisesa Tuhan”, Jeng Sunan Kudus segera mengangkat tongkat ke arah kanan, tampak wadya- bala Pengging seakan-akan memburu musuhnya yang jumlahnya banyak sekali.

Wadyabala Pengging merasa berhadapan dengan musuh yang banyak, sehingga mereka bergembira dapat menandingi. Mereka memilih mati bersama-sama dengan gustinya, Kyai Ageng Pengging Kebokenanga. Tidak mustahil tandangnya bagaikan orang kerasukan setan, Jeng Sunan Kudus segera merobah tong- kat wasiatnya yang berujungkan pusaka (cis) ke arah Utara. Wadyabala Pengging - Pajang lari mengejar musuh yang disangkanya ada di sebelah Utara. Mengetahui bahwa wadyabala Pengging - pajang telah berada di sebelah Utara, Jeng Sunan Kudus beserta ketujuh sekabatnya berbalik beijalan ke arah Timur. Namun ketika wadyabala Pengging sudah berada di daerah Utara, tak diketemukan juga musuh-musuhnya.

Mereka menyangka hilang sudah musuh-musuh yang tadi jelas tampak oleh mereka, tidak ayal lagi bahwa wadyabala Pengging kecewa dalam hatinya. Lagipula mereka juga meyakini bahwa musuh telah menggunakan daya-upaya mengelabui mereka, apalagi mereka lebih sadar bahwa seseorang tua telah memberikan keterangan bahwasanya itu tadi perbuatan musuh. Mereka sesudahnya mengetahui bahwasanya kena jebak musuh, memutuskan diri untuk kembali ke pangkalan Pengging - Pajang.

Akan halnya Jeng Sunan Kudus dengan ketujuh sakabatnya sampai petang hari mereka berjalan, menjelang waktu mahrib mereka berhenti untuk menjalankan solatnya. Sampai dengan waktu Isa dilanjutkan membaca doa-doa, kecuali juga menjalankan solat sunat dan kamat. Semalaman Jeng Sunan Kudus bersama-sama ketujuh sekabatnya tak tidur,

Semalam penuh mereka memanjatkan doa kehadirat Ilahi, semoga aman dalam perjalanan pulang ke Demak. Bahwa sesungguhnya Jeng Sunan Kudus adalah seorang Waliyullah yang mulia, perwira lagipula paham akan segala ilmu halus dan kasar (agal kalawan lembut).

XXXI. Lagu Asmaradana, 23 bait.

  1. Ing bakda subuh lumaris,
    jeng pangran lan sarowangnya, angalor-ngetan lampahe,
    yata ganti cinarita, wadya Pengging semana, saundurira angelut, tetamu kang mawa cidra.
  1. Lampahnya tan angsal kardi, kluhuran ing kawibawan,
    pra sami susah manahe, sentana Pengging sedaya, jalu estri karuna,
    ni Rubiyah tyas matrenyuh, kaetang kang sampun seda.
  1. Tilar putra meksih alit, kalangkung ing kawlasarsa, Mas Karebet jejuluke, semana apakumpulan, sagung kawula-warga, ngaos pitung dintenipun, ambengan anulya medal.
  1. Weradin binagi-bagi, sentana myang kulawarga, ketip modin marebote, tan ana kangkaliwatan, ambengan pirang-pirang,
    salawat hanggung lumintu, santri lit bungah kalintang.
  1. Akembul pra samya bukti, wus bibar andum barekat, tan cinatur reruncene, yata wau cinarita,
    kang lagya asungkawa,
    nyai Geng Tingkir ing dangu, sasedane lakenira.
  1. Kiyageng dereng alami, katetah midhanget warta, kang rayi Pengging sedane, garwane lajeng agerah,
    Ni Ageng Tingkir sigra,
    tetuwi mring Pengging gupuh, tan cinatur lampahira.
  1. Ing Pengging pan sampun prapti, laju lumebeng ing pura,
    panggih nyi ageng kalihe, angrangkul samya karuna, kagagas ing werdaya, dhuh lae ta kadangingsun, katuwone kang atilar.
  1. Wus tata lenggahan sami, kathil sakalihanira,
    Ni Ageng Pengging ature, kang embok sami katuran, sarawuh jengandika,
    Ni Ageng Tingkir lingnya rum, iya yayi sun tarima.
  1. Ing sih palimannaneki, marmane yayi sun prapta, atetinjo mring dheweke, sasedane lakenira, kabubuh sita lara,
    abanget trenyuh tyas isun, nyai geng aris turira
  1. Kakang bok sasedaneki, arinta dalasan mangkya, ulun tan dhahar lan sare, kaetang putra panduka, pun Karebet punika, dene lare misih timur, tinilar sudarmanira.
  1. Sinten kang ulun ngengeri, tan saged kang bok kantuna, leheng tumekenga layon, Nyai Geng Tingkir lingira, yayi aja mangkana,
    den narima ing tumuwuh, ing lohilmakpul sinurat.
  1. Begja lara lawan pati, pepesthen pan datan kena, temahe salah kepaten, kang rayi nuwun aturnya, ni ageng malih nebda,
    yayi yen pareng karsamu, putranira isun gawa.
  1. Ni Ageng Pengging turnya riss, kakang bok sumangga karsa, nanging ta panuwun ingong,
    ing mangke atadhah duka, yen wus ulun waluya, putranta pun Krebet katur, Ni Ageng Tingkir ngandika.
  1. Sun turut karsamu yayi, poma ta wawekasingwang, den agedhe panrimane, den awas godha rencana, ing reh kang tan raharja, yeku tan pantes tiniru, esthinen ingkang sanyata.
  1. Lah wis kariya ta yayi,
    pun kakang mulih mring wisma, ing Tingkir sapungkur ingong, den bisa amomong putra,
    tuwin kawulawarga,
    sira yayi kang katempuh, sasedane lakenira.
  1. Ni Ageng Pengging ngabekti, kang raka angrangkul jangga, tansah kumembeng waspane, wus luwaran kalihira,
    nyi ageng kondur sigra, kang tinilar kari mangu, ketang sawelinging raka.
  1. Gerahe saya ngranuhi, yata genti cinarita,
    Jeng Pangran Kudus lampahe, ing Demak pan dereng prapta, tansah awirandhungan,
    amesu sariranipun, kaetang kang wus pralina.
  1. Jeng Pangran waskitheng gaib,
    tan samar ing sangkan-paran, nanging sinamun netrane, sakabat pitu tan duga,
    dene lawas neng marga, sun wentara gusteningsun, angiras karsa lelana,
  1. Pan ngantya sedasa latri,
    ing Demak pan dereng prapta, kalangkung remben lampahe, semana ing wancinira,
    wektu luhur duk prapta, kendel satepining ranu, lajeng prasamyaa salat,
  1. Roning pepe kang kinardi, lelemek denira salat,
    wus bakda gya donga mangke, sakabat amin sedaya, sawusnya denya salat,
    jeng pangran ngandika arum, kali ngendi aranira.
  1. Sakabat matur ngabekti, pukulun dereng uninga, lepen punika wastane,
    jeng pangran alon ngandika, isun paringi aran,
    ing kali Pepe puniku, dene marengi sun lenggah.
  1. Lalemek ron pepe mami, sakabat jumurung karsa, katelah mangke wastane, ing kali Pepe punika, tandya laju lampahnya, tan cinatur lamenipun,
    wus prapta talatah Demak.
  1. Ing wektu asar kang wanci, sawusnya abakda salat, akondur marang daleme, angasoken sariranya, sanget sayah neng marga, enjing kewala lumebu, sasowan srinaranata.

Terjemahan

Sehabis Subuh Jeng Sunan Kudus beserta ketujuh sekabat- sekabatnya meneruskan perjalanannya menuju ke arah Timur laut. Diceritakan kembali pada waktu itu di Pengging sekembalinya para wadyabala menguber musuh-musuhnya, merasa sedih terkecoh oleh perbuatan siasat musuhnya yang telah ber- hasil membunuh Kyai Ageng Kebokananga. Para sentana laki- perempuan sekalipun Nyai Ageng Pengging tak ada henti-hen- tinya mereka menangis, tak ada yang diingat kecuali terbayang- bayang akan mendiang Kyai Ageng Pengging junjungannya.

Mereka merasa begitu terharu, dikarenakan mangkatnya Kyai Ageng Pengging meninggalkan seorang putra yang masih bayi. Konon anak lelaki putra Nyai Ageng Pengging tadi bernama Mas Karebet. Genap tujuh hari wafatnya Kyai Ageng Pengging, diadakan selamatan. Para putra sentana dan semua wadyabala Pengging berkumpul, untuk bersama-sama melaksanakan hajad memperingati tujuh hari akan wafatnya Kyai Ageng Kebokenanga.

Nyai Ageng Pengging sepeninggal suaminya Kyai Ageng Kebokenanga sangat susah hatinya, apalagi memikirkan putranya masih bayi sudah ditinggal orang tua. Sehari-harian tak makan malam pun tak tidur, sehingga badan Nyai Ageng kelihatan kurus lagipula sakit-sakitan saja akhir-akhir ini. Berita tentang wafatnya Kyai Ageng Kebokenanga, sampai juga pada keluarga Kyai Ageng Tingkir.

Konon Kyai Ageng Tingkir mengutus Nyai Ageng untuk pergi ke Pengging, setidak-tidaknya untuk melihat keadaannya sesudah Kyai Ageng Pengging wafat dan bagaimana pula dengan keponakannya yang masih bayi itu. Pergilah Nyai Ageng Tingkir ke Pengging, untuk menemui adiknya ialah Nyai Ageng Pengging. Sesampainya di Pengging, lajulah Nyai Ageng Ting- kir menjumpai adiknya Nyai Ageng Pengging. Rasa haru di antara kedua Nyai Ageng tadi sungguh membuat suasana di Peng- ging waktu itu lebih menambah beban bagj yang melihatnya, apalagi Nyai Ageng Pengging sedang sakit pula. Berkali-kali mereka berbincang-bincang, disela tangis mereka yang tidak berhenti-henti. Tak ada lain yang dipermasalahkan kecuali sepeninggal Kyai Ageng Pengging, Nyai Ageng sangat merana hatinya apalagi mempunyai momongan seorang putra lelaki Mas Karebet yang masih sangat muda.

Berkatalah Nyai Ageng Tingkir, “Yayi Nyai Ageng Pengging, terimalah rasa belasungkawaku dan kangmas Kyai Ageng Tingkir atas wafatnya yayi Kyai Ageng Kebokenanga. Di samping itu, kedatanganku di Pengging kecuali akan melepas kerinduanku kepada yayi Pengging juga terdengar berita bahwasanya yayi Nyai Ageng gerah (sakit). Nyai, apa pula yang menjadi beban Nyai, kenapa pula yayi gerah?” Nyai Ageng Pengging menjawabnya, “Kangbok (bakyu, kakak perempuan) Nyai Ageng Tingkir, bukan menjadi rahasia lagi setelah kangmas Kyai Ageng Kebokenanga wafat, serasa hatiku kehilangan sesuatu yang sangat berharga. Entah kangbok, sesudah itu hatiku sangat merana, akibatnya enggan dinda untuk berbuat sesuatu, makan dan tidur pun sudah tak terpikirkan lagi. Maafkan yayi kangbok, bagaimanapun hatiku masih belum bisa pulih seperti sediakala. Apalagi, bukankah putramu Karebet ini masih kecil, namun sudah tidak berbapak lagi. Apa dayaku kangbok, sebagai seorang wanita yang ditinggal suami. Terpikir olehku kepada siapa nantinya aku akan berlindung, apalagi bagaimana pula akan nasib si Karebet nantinya. Bagiku kangbok tak ingin akan hidup lagi, keinginanku hanya akan menyusul kangmas Kyai Ageng Kebokenanga.”

Serasa tersayat-sayat hati Nyai Ageng Tingkir mendengarkan keluh kesah Nyai Ageng Pengging, "Yayi adikku sayang, mengapa pula yayi mengumpat-umpat akan keadaan yang baru disandang kali ini? Itu berarti yayi tidak bisa mensyukuri akan rohmat Tuhan Yang Mahakuasa, bukankah dalam lohilmakpul telah tersurat bahwasanya bahagia, sengsara, dan mati pun manusia tak kuasa apa-apa. Bukankah kesemuanya itu Tuhan yang memurba dan misesa. Manusia yayi, harus bersyukur akan rohmat Tuhan, janganlah yayi selalu menyesali nasib diri sendiri.

Yayi Nyai Ageng Pengging, menurut hematku jika kau menyetujuinya ingin kangbok akan membawa serta pulang ke Tingkir keponakanku, putramu si Mas Karebet. Biarlah kangbok yang merawatnya, sukur-sukur dapat membesarkannya di kelak ke- mudian hari", Nyai Ageng Pengging menjawabnya, “Kangbok Nyai Ageng Tingkir, dengan tangan terbuka kuserahkan putramu Mas Karebet. Namun jangan sekarang dibawa ke Tingkir, biarlah menunggu dahulu sampai saya sembuh”.

Nyai Ageng Tingkir menuruti apa usulan Nyai Ageng Peng- ging, dan memesannya, “Yayi pesanku padamu, bersyukurlah atas nikmat Tuhan yang telah dilimpahkan kepadamu. Mulai sekarang yayi harus selalu lebih waspada terutama akan datangnya goda-rencana yang akan selalu mengganggu keselamatan yayi di Pengging ini. Sudahlah yayi, aku akan kembali ke Tingkir, namun sekali lagi pesanku padamu yayi jagalah Mas Karebet baik-baik, lagipula baik-baiklah kepada putra-sentana Pengging. Yayi, dindalah yang menjadi panutan sesudah dimas Kebokenanga wafat, dinda pula yang bertanggung jawab untuk lestarinya trah Pengging - Pajang nanti. Jangan lupa, semua pesanku dan hati-hati lagipula waspadalah”, Nyai Ageng Pengging segera merangkul Nyai Ageng Tingkir seraya berkata, “Kangbok, saya akan mengindahkan segala pesan kangbok. Pangestu kangbok saja siang malam hendaknya selalu akan memberkahiku”.

Kembalilah Nyai Ageng Tingkir, sampai sudah di Tingkir dan bertemu dengan Kyai Ageng. Segala hai ihwal mengenai Nyai Ageng Pengging, dari awal sampai akhir diceritakannya, Kyai Ageng Tingkir turut pula merasakan kesusahan adiknya di Peng- ging tadi.

Konon perjalanan Jeng Sunan Kudus beserta ketujuh sekabat- sekabatnya menuju ke Demak sampai 10 hari di perjalanan, namun belum juga sampai. Ketujuh sekabat-sekabatnya mengira bahwa Jeng Sunan Kudus mengajak mereka untuk lelana-brata, itulah mengapa sampai lama belum sampai juga di tempat tujuannya.

Selama di perjalanan Jeng Sunan Kudus tak ada lain yang dikenang melainkan pada almarhum Kyai Ageng Kebokenanga Pengging, agaknya sudah menjadi papesten bahwasananya Kyai Ageng Pengging pulang kerahmatulah. Waktu menunjukkan sudah lohor, sampailah Jeng Sunan Kudus beserta ketujuh sekabat-sekabatnya di tepian sungai. Mereka berhenti untuk meng- asokan diri tak lupa menjalankan ibadah solat. Daun-daunan pepe yang dipergunakan sebagai alas sembahyang, seusai sembahyang lohor dilanjutkan memanjatkan doa-doa. Ketujuh sakabat- sakabatnya turut serta mengikuti Jeng Sunan Kudus, dengan mengucapkan amin, amin.

Berkatalah Jeng Sunan Kudus kepada ketujuh sakabat-saka- batnya, “Tahukah kalian nama kali ini?” para sekabat menjawabnya bahwa belum tahu". Baiklah, mulai sekarang kali ini kunamakan Kali Pepe, sebab manakala kita mengadakan sembayang lohor daun-daunan pepelah yang kita pergunakan sebagai alas bersujud", ketujuh sekabat-sekabatnya mengucapkan syukur alhamdulillah bahwasanya Jeng Sunan Kudus telah berkenan menamakan kali itu dengan nama Kali Pepe.

Kali Pepe telah jauh ditinggalkan oleh Jeng Sunan Kudus beserta ketujuh sekabat-sekabatnya, sampailah sudah di Negara Demak. Sehabis menjalankan sembahyang Asar, Jeng Sunan Kudus memerintahkan untuk menghadap Sultan keesokan harinya saja. Kembalilah ketujuh sekabat-sekabatnya ke tempatnya masing-masing, demikian pula Jeng Sunan Kudus malam itu mengasokan diri.

XXXII. Lagu Sinom, 7 bait.

  1. Angantya ing dina Sorna, sowanya lumebeng puri, pepakan para pandhita, niyaka punggawa mantri, putra sentana aji, ngatingalken karyanipun, kadya Sang Kramadaya, dinuta Sri Rama aji,
    mring Alengka anukma garma Dyah Sinta.
  1. Rawuhe ing Pancawatya, pepak rewanda geng-alit, pranyata duta utama, putus prawira tur sekti, sembada angsal kardi,
    jeng pangran ing pamrihipun, supaya tiniruwa,
    sakeh dutaning narpati,
    angiriba pakarya ingkang utama.
  1. Jeng Pangran Kudus pranyata, sembada warnanya pekik, limpad angentasi karya,
    putus ing elmu tur wegig, dhasar teteh atitih,
    akeras ibadahipun, wasis ing pamicara, dhasar grahitane lungit,
    byar raina pangeran pan arsa seba.
  1. Enjinge ing dina Soma, sang nata miyos tinangkil, wau aneng pagelaran,
    supenuh wadya kang nangkil, upacara merapit,
    pra Wali ing kanan prabu, tuwin para ulama, pukaha lan para tabid,
    pra pandhita atarab sowan neng ngarsa.
  1. Kyana Patih Wanasalam, sumiweng ngarsa narpati, andher niyaka bupatya, kaliwon panewu mantri, prajurit jro merapit,
    tan pantara dhatengipun, Jeng Pangran Kudus sigra, sumiweng lenggah neng kursi,
    atur sembah sang nata aris ngandika.
  1. Heh yayi para bageya, serawuhira sun tuding, apa sira antuk karya,
    jeng pangran matur wotsari, berkah dalem kapundhi, raharjeng ing lampah ulun, ngemban sabda narendra, kawula dhawuhken aglis,
    mring pun kakang Ki Gedhe Kebokenanga.
  1. Ananging sanget lenggana, sumiweng ngarsa nerpati,
    tan rumaos yen kabawah, akiyas kedah ngengkoki, tan arsa nampik milih, sedayane pan winengku,

Terjemahan

Hari Senin telah tiba, kelihatan mereka yang akan seba ke kasultanan Demak telah memenuhi puri. Para pandita, niyaka, punggawa, mantri, dan putra-sentana kasultanan. Tak ada lain yang menjadi pokok pembicaraan kecuali menyanjung-nyanjung keberhasilan Jeng Sunan Kudus menjalankan perintah Sultan Bintara dalam menyelesaikan masalah Pengging.

Mereka membicarakan persamaan Jeng Sunan Kudus dengan tokoh wayang Raden Ramadayapati, di mana menjadi duta dari Sri Ramawijaya ke Negara Alengka. Ramadayapati atau Hanoman berhasil melaksanakan tugasnya dengan baik, bahwasanya betul Prabu Rahwanaraja Raja Negara Alengka yang melarikan Dewi Sinta istri Prabu Ramawijaya.

Pemandangan pada pagi hari itu jatuh hari Senin, di pagelaran kasultanan Demak tak ubahnya akan kedatangan duta utama ialah Sunan Kudus atau Ramadayapati, di mana para rewanda (kera-kera) siap menyambut kedatangan pahlawannya Hanoman. Sesungguhnya Jeng Sunan Kudus tak ubahnya seperti dutanya Sri Ramawijaya ialah Ramadayapati, beliau Sunan Kudus atas keberhasilannya hendaknya menjadi contoh dan suri tauladan bagi siapa saja yang mejadi duta nerpati.

Sesungguhnya beliau Jeng Sunan Kudus adalah seorang Wali ahli dalam segala-galanya, menguasai ilmu beraneka-macam lagipula seorang yang selalu akan menyelesaikan tugasnya sampai tuntas. Seseorang yang keras ibadahnya, budi bahasanya menawan hati apalagi sangat bijaksana dan rupawan.

Di istana Kasultanan Demak hari itu hari Senen, Sultan Bintara mengadakan paseban agung. Di pagelaran telah penuh para kawula, semuanya teratur rapi tak ketinggalan segala kebesar- an kelengkapan upacara Kasultanan Bintara ditampilkan juga. Duduklah Sultan Bintara di singgasananya, para Wali-agung bersama-sama para ulama duduk sebelah-menyebelah dari Sultan Bintara, para pukaha, tabid, pandita berada di depan sang prabu Bintara. Adapun Kyai Patih Wanasalam menghadap duduk di depan Sultan Bintara, disusul di belakang sang patih para ni- yaka, bupati, kaliwon, panewu, dan para prajurit.

Tak lama masuklah Jeng Sunan Kudus, setelah menempati tempat duduknya di depan Sultan Bintara laporan segera dimulai. Sultan Bintara memberikan salam kepada Jeng Sunan Kudus, dan berkata kepadanya,“Yayi, saya ucapkan selamat datang di Demak. Selanjutnya bagaimana yayi akan tugas yang kuberikan kepadamu, apakah berhasil?” Jeng Sunan Kudus menjawabnya, "Pangestu Jeng Sultan Bintara, kami bersama- sama dengan ketujuh sekabat selamat tak kurang suatu apa. Akan halnya perintah Jeng Sultan, telah kami sampaikan ke- semuanya pada Kyai Ageng Kebokenanga.

Namun Kyai Gede Pengging tetap pada pendiriannya, ber- tekad tak akan seba ke Demak. Beliau merasa bahwasanya tidak diperintah oleh Sultan Demak, tak mau memilih namun tidak menolak menerima kedua-duanya. Bumi Pengging adalah milik Kyai Ageng Pengging, tetap akan dipertahankannya sam-pai pun nyawa mencabutnya.